„Wij zijn het levende lichaam van Christus, de Christelijke kerk van de Armeniërs, de wereldwijde gemeenschap van de Armeense natie.” Zelfbewuste woorden op de website van de Armeens Apostolische Kerk in Amsterdam. Volgens de overlevering is deze kerk gesticht in de eerste eeuw door de twee apostelen Judas Thaddeus en Bartholomeus.

Armenië is het eerste land waar het christendom tot staatsgodsdienst werd. Dat gebeurde in 301, toen Gregorius de Verlichter koning Tiridates doopte. Niet zonder trots vermeldt de website: „Wij hebben voor meer dan 1700 jaar standvastig en toegewijd Onze Heer Jezus Christus, Zijn leer, de leer van Zijn Heilige Apostelen, onze kerkelijke tradities en de leer van onze geprezen heiligen en kerkvaders gevolgd.” In die vroegste tijd ontstond ook het eigen alfabet, in 405 ontworpen door de Armeense geleerde monnik Mesrop Masjtots.

De geschiedenis van het volk is doortrokken van vervolging en lijden, met als dieptepunt de genocide die begin twintigste eeuw aan naar schatting anderhalf miljoen mensen het leven kostte. In Nederland telt de Armeense gemeenschap ongeveer 15.000 leden. Er zijn kerken in Amsterdam en Almelo, en ook elders in het land worden regelmatig diensten gehouden.

Vrijdag Boek

Eeuwenlang hadden de Armeniërs geen eigen land: wat hen verbond was de Armeens Apostolische Kerk. Veel Armenen woonden in het Ottomaanse Rijk, in Perzië en in de Europese landen. Daar –in de verstrooiing– bewaarden ze hun eigen taal en alfabet, hun eigen godsdienst en heilige teksten. Tegelijk stonden ze open voor nieuwe invloeden: toen de boekdrukkunst werd uitgevonden in Europa, realiseerden ze de betekenis ervan voor hun cultuur. Vanaf de zestiende eeuw gingen ze er gebruik van maken.

In het jaar 1512 rolde in Venetië het eerste boek in Armeens lettertype van de pers. Deze zogeheten Urbatagirk of ”Vrijdag Boek” is te zien op een expositie bij de Bijzondere Collecties van de UvA. Het is vervaardigd door ene Hakob Meghapart, over wie verder weinig bekend is. Het boek bevat gebeden en medische voorschriften en is gedrukt in een lettertype dat lijkt op de eerdere handgeschreven manuscripten.

Vanaf het begin van de zeventiende eeuw waren Armeense zijdehandelaren actief in Amsterdam. Schilders namen de exotische oosterlingen –tulbanden om het hoofd, lange gewaden om het lijf– graag op in scenes van de stad. De Armenen woonden in Amsterdam ten oosten van de Nieuwmarkt. Later handelden ze ook in katoen, diamant en andere goederen.

Notariële akten uit de vroege achttiende eeuw documenteren zo’n zeventig verschillende Armeense familienamen. Naar schatting telde de gemeenschap destijds rond de vijfhonderd zielen.

Priester-drukker

De Armeense kerk en de Armeense drukkers waren nauw met elkaar verbonden. Priesters waren tegelijk drukkers, en hun bedrijvigheid was vooral gericht op het drukken van godsdienstige boeken en Bijbels. Kleine drukkerijen waren gevestigd in de buurt van de woning van de priester, die tegelijk diende als informele ontmoetingsplaats van de kerkelijke gemeente. Zo zag in 1668 de eerste in het Armeens gedrukte Bijbel in Amsterdam het licht. „Het drukken van de Bijbel is hét grote wapenfeit in de Armeense boekdrukkunst”, zegt gastconservator Sytze van der Veen. „De Amsterdamse editie van 1668 is te vergelijken met onze Statenbijbel. Deze zou niet alleen eeuwenlang de tekst van latere edities bepalen, maar ook de vormgeving.”

Op 30 januari 1714 gaven de burgermeesters van Amsterdam toestemming voor de bouw van een Armeens Apostolische Kerk aan de Kromboomssloot. Begin negentiende eeuw kromp de gemeenschap, en kon ze geen eigen priester meer betalen. Het gebouw stond jaren leeg, tot er in 1890 een rooms-katholieke school in werd gehuisvest. In de loop van de twintigste eeuw herleefde de Armeense gemeenschap in de hoofdstad. Zo zelfs, dat in 1989 de voormalige kerk kon worden aangekocht. De restauratie ervan wordt deze zomer voltooid.

De Amsterdamse expositie toont hoogtepunten uit de Armeense boekdrukkunst. Een interactieve toepassing zet Armeense letters om in bijbehorende klanken. Liturgische voorwerpen geven een indruk van de religieuze sfeer van de Armeens Apostolische Kerk. In de winter van dit jaar zal de expositie verhuizen naar Jerevan, de hoofdstad van Armenië.

Bij de tentoonstelling is een publicatie uitgebracht in het Engels en het Armeens, onder de titel ”The diaspora of Armenian printing 1512–2012”. Het boek is geschreven door John A. Lane.

Bijzondere Collecties UvA, Oude Turfmarkt 129 (Rokin) Amsterdam.

www.bijzonderecollecties.uva.nl