Een citaat geeft de kern ervan goed weer: „De krachten die gezamenlijk de Palestijnse tragedie hebben veroorzaakt en het geweld hebben doen ontvlammen, zijn thans terug te voeren op kolonialisme en imperialisme, op gebrekkige en verkeerde kennis van de Bijbel (…), op een zionistische beweging die de koloniale geest tot eigen voordeel uitbuitte, en op een aantal evangelische protestanten die de Schrift gebruiken om steun te geven aan zionistische doelen en tegelijkertijd onverschillig stonden tegenover punten als gerechtigheid en zelfbeschikking voor het inheemse volk van Palestina dat daar al eeuwenlang leefde.”

Schriftgebruik

Het verkeerd gebruik van de Schrift schrijft Ateek mede toe aan wat hij noemt de „christelijke zionisten.” Afgezien van het feit dat zionisme een puur Joodse aangelegenheid is en christenzionisme naar mijn oordeel een misplaatste term is, valt bij Ateek een samenraapsel van opvattingen onder die theologie van de christenzionisten, zoals: „letterlijk geloof in een nimmer falende Bijbel”, „het Joodse volk is Gods uitverkoren volk”, terugkeer van de Joden naar hun land op grond van Bijbelse profetieën en de landbelofte, herbouw van de tempel, de „opneming van de gelovigen voor de Grote Rampspoed”, het duizendjarig Rijk.

Maar hoe dan ook, de Bijbelse taal, die „zowel christelijke zionisten uit het Westen als Joodse godsdienstige zionisten” gebruiken tot rechtvaardiging van hun aanspraken op het Palestijnse gebied, heet bij Ateek „theologie van militarisme, overheersing en onrecht”, en is daarom „een valse en onhoudbare theologie”, zelfs „een gedrocht.” Hij spreekt bijvoorbeeld ook van „een bekrompen landtheologie.”

Nog een citaat: „Het christelijk zionisme is kortweg een beweging binnen het protestantse fundamentalisme die ervan uitgaat dat de moderne staat Israël de vervulling is van Bijbelse profetie.”

Jona

Men zou bij Ateek zelf iets beters verwachten. Men oordele zelf. Jezus was een Palestijn, levend, met „elk aspect van zijn leven”, onder Romeinse bezetting. „Ten slotte werd Hij omgebracht door de bezettingsmacht in een complot met de religieuze leiders van Jeruzalem.” Op grond van de gelijkenis van de onrechtvaardige rechter (Lukas 18:1-8) heet Jezus „de bevrijdingstheoloog bij uitstek.”

De eerste bevrijdingstheoloog was overigens Jona. Het boek Jona stijgt boven Jesaja en Jeremia uit, vanwege de „revolutionaire landtheologie”, op grond waarvan Jona weigert naar Ninevé te gaan. Jona moet een maatstaf zijn voor oudtestamentische theologie. Verwijzingen naar het Oude Testament zijn voor Ateek verder niet bindend, tenzij ze overeenstemmen met een visie van Christus, die dan overigens door de auteur zelf wordt ingevuld.

Ik kan slechts aanduiden, maar bij alle Schriftgebruik van Ateek ligt over de Bijbelgedeelten een raster van wat in zijn ogen recht en gerechtigheid ten behoeve van het Palestijnse volk is. Teksten die hij niet kan gebruiken (zoals Jes. 61:5-6) zijn voor hem vandaag niet meer aanvaardbaar, tenzij ze worden ”ont-zioniseerd”.

Gewelddadig

Ateek wijst geweld in het Israëlisch-Palestijnse conflict af. Maar ook met woord en pen kan men gewelddadig zijn. Steeds is zijn woordgeweld gericht tegen Israël. Woorden als onderdrukkend, illegaal, sluw, doortrapt, verbijsterend, machtshonger, ultra-imperialistisch en terreur komen met de regelmaat van de klok terug met betrekking tot Israël. Het geweld van de Palestijnen wordt intussen geheel verklaard als tegengeweld.

Het zionisme is de gewelddadige boosdoener. Onder invloed van het zionisme kwam de Belfourverklaring (1916) tot stand, waarin werd uitgesproken dat de Joden recht hadden op een nationaal tehuis. Maar wie goed leest, kan slechts concluderen dat ook de toekenning van land aan de Joden in 1948 door de Verenigde Naties in de ogen van Ateek een misvatting is geweest.

Als de schrijver uiteindelijk pleit voor economische sancties en een boycot van Israël, is het de vraag –maar het is eigenlijk geen vraag– of zo’n oproep nog kan vallen onder de titel van het boek, ”Roep om verzoening”.

Ideologie

Men zal nu kunnen tegenwerpen dat ik nog geen goed woord over dit boek heb gezegd. Nu behoor ik niet tot het slag mensen dat alles sanctioneert wat Israël doet. Onrecht van de kant van Israël mag en moet worden benoemd. Maar altijd weer gaat het om de vraag wat er eerst was: het ei of de kip. Bij Ateek is Israël de kip die louter stinkeieren legt. Intussen deugt zijn theologie, monomaan gericht op aardse vrede en verzoening, niet. Zijn theologie is een bevrijdingsideologie. Hij predikt verzoening, maar wel onder voorwaarden die louter Israël gelden.

Het boek kreeg een presentatie waarbij een flink aantal vertegenwoordigers van de Protestantse Kerk in Nederland aanwezig was. Ik zag een foto waarop de synodepreses met het boek in de hand naast Ateek staat. En op de cover staat: „Met een woord vooraf van Arjan Plaisier en Desmond Tutu.” De laatste naam geeft aan dat voor Ateek de politiek van Israël gelijkstaat met de apartheidspolitiek in Zuid Afrika.

Het noemen van de naam van dr. Arjan Plaisier op de cover –buiten zijn voorkennis, kennelijk een promotiestunt– is pijnlijk. Hij schreef echter in dat woord vooraf dat de stem van Ateek ook moet worden gehoord. „Veel Nederlanders die zijn opgegroeid met een theologie waarin Israël een levende gestalte is naast de kerk” zullen met zijn visie grote moeite hebben, zegt hij daarbij.

Maar de „onopgeefbare verbondenheid” van de PKN met Israël roert hij niet aan. We moeten ons echter realiseren dat de theologie van Ateek haaks staat op de theologie die binnen de Hervormde Kerk ooit werd gehuldigd (Israël: volk, land en staat) en ook nu nog breed in de kerk wordt verdedigd. Die theologie valt niet samen met allerlei ‘evangelische’, laat staan sektarische componenten.

Maar, hoezeer ook gebaseerd op de Schrift, ze valt bij Ateek wel onder de valse theologie, is een „gedrocht” zelfs. In naam van de PKN had dit boek naar mijn oordeel niet in ontvangst genomen mogen worden, zeker niet gezien de grote polarisatie om het Midden-Oostenconflict binnen de kerk.

Boekgegevens

”Roep om verzoening. Een Palestijnse christen over vrede en recht”, Naim Ateek; uitg. Boekencentrum Zoetermeer, 2012; ISBN 978 90 239 2065 6; 237 blz.; € 19,95.