Prof. Longerich, directeur van het Research Centre for the Holocaust in Londen, is deskundige op het gebied van het nationaalsocialisme. In 2008 schreef hij een schitterende biografie over Heinrich Himmler. Nu volgt een vuistdik werk over Goebbels.

„Er zijn niet al te veel biografieën over de leidende nazi’s”, verklaart Longerich de reden waarom hij opnieuw voor een levensbeschrijving heeft gekozen. „Door biografieën kun je bovendien bepaalde aspecten van het nationaalsocialisme beter begrijpen.”

De keus viel op Goebbels „omdat in 2006 zijn dagboeken werden vrijgegeven. Die dagboeken zijn een geweldige bron over het nationaalsocialisme. Daarmee kun je het opzetten van het propaganda-apparaat en de werking ervan vanaf het begin reconstrueren.”

U baseert zich in uw biografie voor een belangrijk deel op de dagboeken van Goebbels. Dat zijn toch niet de betrouwbaarste bronnen?

„Die zijn aan de ene kant heel betrouwbaar als hij bijvoorbeeld vermeldt wie hij waar heeft ontmoet, want dat valt na te trekken. Het wordt moeilijker als Goebbels zijn eigen functioneren beschrijft. De man overdrijft voortdurend. Hij maakt zijn rol steeds weer groter dan die in werkelijkheid was. Dus dan moet je enorm op je hoede zijn en indien mogelijk andere bronnen ernaast leggen.”

Dat is niet eenvoudig, want die zullen er niet in alle gevallen zijn geweest.

„Ja, maar ik geloof niet dat ik met mijn boek het laatste slachtoffer van Goebbels’ propaganda ben geworden. Daarvoor heb ik te veel ander materiaal erbij gehaald. Bovendien gaat er een lampje bij je branden als iemand iedere keer dat hij een lezing heeft gehouden zegt: „Succesvolle toespraak gehouden.” En daarbij citeert hij dan de kranten waarover hij zelf de regie voert. Dan klopt er iets niet.”

Toch staat Goebbels bekend als een succesvol propagandist. Overbekend zijn de beelden waarin hij het volk toespreekt en hij luid wordt bejubeld.

„De schijn bedriegt hier. Door zijn dagboeken weten we dat veel van deze meetings in scène zijn gezet. Neem zijn beroemde optreden uit 1943 in het Sportpalast, waarin hij de overbekende woorden sprak „Wollt ihr den totalen Krieg?” Goebbels schrijft weliswaar dat gewone Duitsers op de tribunes zaten, maar dat waren uitsluitend nazi’s.

Bovendien zijn de beelden op het ministerie gemonteerd om maximaal effect te creëren. We weten niet eens of het publiek op die momenten heeft geapplaudisseerd zoals de montages doen voorkomen. De hele propaganda was er voortdurend op gericht de eigen werking te bewijzen.”

Hoe hebt u Goebbels in zijn dagboeken leren kennen?

„Als een narcist. Hij had een narcistische persoonlijkheidsstoornis. Vanwege die stoornis was hij als een verslaafde voortdurend op zoek naar erkenning en bevestiging. Kenmerkend voor een narcist, meestal zijn het overigens mannen, is dat hij een partner zoekt die hem bewondert. Die rol nam Hitler op zich. Hij verzekerde Goebbels er voortdurend van dat hij een geweldige propagandist was.”

In uw biografie schrijft u dat Goebbels begin jaren twintig een geloofscrisis doormaakt. Hij zoekt een verlosser en vindt uiteindelijk Hitler. Hoe moeten we dat zien?

„Goebbels, van oorsprong rooms-katholiek, komt als student in een geloofscrisis terecht. In zijn dagboeken lees je dat hij op zoek gaat naar een verlosser. Die zoekt hij overigens niet in de godsdienst, maar in de politiek. Aanvankelijk vraagt hij zich af of hij niet zelf die verlosser kan zijn, maar hij komt uiteindelijk bij Hitler terecht.

Goebbels is niet uniek in zijn zoektocht naar een wereldlijke verlosser. In Duitsland kwam je dat in de jaren twintig vaak tegen. De mensen verwachtten in die tijd een tweede Bismarck, een koning Barbarossa die de vele problemen die er waren, zou oplossen.”

Goebbels vond zijn verlosser in Hitler, maar die heeft hem ook diverse keren teleurgesteld.

„Ja, dat gebeurde al in 1933 toen Goebbels hoopte dat hij minister van Cultuur werd, maar het ministerie van Propaganda kreeg toegeschoven. En dat gebeurt eveneens aan het einde van de oorlog als Goebbels vrede met de Sovjet-Unie zoekt, maar Hitler daar niet van wil weten. Goebbels is keer op keer teleurgesteld, maar zegt dan tegen zichzelf dat Hitler de grote figuur is en weet wat juist is.”

En dat geloofde Goebbels dan ook?

„Ja, dat deed hij. Als narcist kostte het hem moeite onderscheid te maken tussen de werkelijkheid en zijn eigen voorstelling.”

Hoe zag het volk Goebbels? Was hij populair?

„Dat is moeilijk te zeggen. Er deden moppen over hem de ronde. Een daarvan is dat Goebbels tegen Hitler zegt: „Mijn Führer, in het stadion zijn 5000 mensen. En buiten staan er nog eens 5000. Dat is dus samen 55.000.” Het geeft aan dat hij een grote mond had en overdreef.

Goebbels was klein van stuk. Bij militaire parades droeg hij een speciaal hoofddeksel dat extra omhoog stak om hem groter te doen lijken. Dat moeten de mensen hebben gezien.”

Opvallend is de relatie tussen Goebbels, zijn vrouw Magda en Hitler. U neemt nog net niet het woord driehoeksverhouding in de mond, maar daar heeft het veel van weg.

„Ik denk dat ze alle drie op de een of andere manier van elkaar hebben gehouden. Goebbels schrijft in zijn dagboeken letterlijk dat hij van Hitler hield. Zeker is er ook een sterke emotionele betrekking tussen Hitler en Magda geweest. Over de aard van die relatie valt moeilijk wat te zeggen. Wat vaststaat is dat Goebbels die verhouding moest accepteren wilde hij zelf een goede relatie met Hitler hebben.

Of er sprake was van een seksuele betrekking tussen Hitler en Magda doet er niet zo veel toe. Ik geef in mijn biografie steeds kleine aanwijzingen. Een voorbeeld: Magda krijgt een kind en Goebbels bezoekt haar in het ziekenhuis. Hij schrijft dan: „De Führer is er al.” Een andere keer is Hitler met Goebbels op staatsbezoek in Italië en dan zegt de Führer: „Ik heb hier een telegram, u bent weer vader geworden.” Komisch genoeg heeft hij dat telegram ontvangen en niet Goebbels.

Goebbels meldt dit kort in zijn dagboeken en dat wijst erop dat hij het niet leuk vond, maar hij had geen keus. Hij had zijn positie alleen maar omdat hij zijn familie aan Hitler ter beschikking stelde.”

Aan het eind van de oorlog offert Goebbels zijn familie zelfs letterlijk voor hem op als hij en zijn vrouw Magda hun kinderen ombrengen en vervolgens zichzelf.

„Goebbels zag Hitler als deel van de familie. Voor hem was het helder dat deze familie niet verder kon leven toen Hitler stierf.”

U hebt eerder een biografie over Himmler geschreven. Wie wordt de volgende?

„Dat wil ik nog niet zeggen, maar het is een van de nazikopstukken.”

De kring is niet zo groot.

„Dat klopt.”

Wat vindt u zo fascinerend aan de oorlog en de periode die eraan voorafging?

„Je ziet hoe in korte tijd een democratische staat, de Weimarrepubliek, plaatsmaakt voor een onmenselijk, misdadig regime waar de hele wereld de adem voor inhield.”

Acht u een herhaling in de huidige tijd met de financiële crisis mogelijk?

„Ik geloof niet dat het nationaalsocialisme zich zal herhalen, dus dat er een nazibeweging aan de macht komt. Als je de jaren dertig bekijkt, zie je hoe een politiek systeem kan omvallen en hoe mensen zich in korte tijd richten op nieuwe waarden, op een nieuwe moraal.

Zoiets kan opnieuw gebeuren. Kijk naar Duitsland hoe snel het partijenstelsel zich verandert. Vroeger waren er drie partijen: de christendemocraten, de sociaaldemocraten en de liberalen. Nu zijn er zes. Sinds kort hebben we de Piratenpartij, waarvan niemand weet wat die precies wil maar die intussen wel een groot percentage van de stemmen in de wacht sleept. Je ziet dat een vacuüm door een willekeurige inhoud wordt gevuld. Dat kan in een crisistijd gevaarlijk zijn.”