Wereldwijd is er verbazing en ontreddering. Op 22 juli 2011 zet Anders Breivik in een paar uur tijd het op het oog zo vredige Noorwegen op zijn kop.

Hij pleegt een bomaanslag in de regeringswijk van Oslo en schiet daarna tientallen jongeren dood op het eiland Utoya. Daar is een jeugdkamp van de door Breivik gehate socialistische Noorse Arbeiderspartij (DNA).

In een 1500 pagina’s tellend manifest dat de Noor vlak voor zijn terreurdaden de wereld instuurt, blijkt vooral zijn diepe weerzin tegen de islam. Hij ziet zichzelf als een kruisridder-tempelier die Europa uiteindelijk op gewelddadige wijze moet verlossen van moslims. Ook trekt Breivik ten strijde tegen linkse politici en hun „cultureel marxisme.” Die politici hebben Europa veranderd in „Eurabië”, waar moslims gaandeweg de macht dreigen over te overnemen.

Vernedering

Is Breivik een psychisch zieke man? Noorse gedragskundigen zijn het er niet over eens. Twee forensisch psychiaters verklaarden Breivik in november ontoerekeningsvatbaar. Ze stelden dat de massamoordenaar lijdt aan paranoïde schizofrenie en in een eigen universum leeft. Breivik vindt zichzelf niet psychisch ziek. Hij zou het „de ultieme vernedering” vinden om ontoerekeningsvatbaar te worden verklaard. Andere psychiaters concludeerden begin deze maand na nieuw onderzoek juist dat Breivik wel degelijk toerekeningsvatbaar is.

Het manifest van Breivik geeft allerminst aanleiding om een duidelijke psychiatrische stoornis te veronderstellen, zei prof. dr. Corine de Ruiter, hoogleraar forenische psychologie aan de Universiteit Maastricht, eerder in deze krant nadat ze het vuistdikke document had bestudeerd. „Je kunt niet zeggen dat Breivik psychotisch of schizofreen is. Als hij zou schrijven: „Er is een chip in mijn oor geplant en de veiligheidsdienst luistert mij af”, dan kunnen we zeggen: „Bij hem is zeer waarschijnlijk sprake van een psychose.” Breivik heeft echter ideeën die als het ware op de rand zitten, maar die mensen in zekere zin wel kunnen plaatsen. Als iemand in zijn land van vooral witte mensen ineens donkere mannen met islamitische gewaden en lange baarden voorbij ziet lopen, is het goed voor te stellen dat hij denkt: Hé, wat overkomt me nu?”

Onmiskenbaar koestert Breivik sympathie voor het gedachtegoed van PVV-leider Wilders. „Als hij zich door iemand heeft laten inspireren, is het wel Wilders geweest”, stelde prof. Frank Aarebrot, politicoloog aan de universiteit van het Noorse Bergen, eerder in deze krant. „Hoe je het wendt of keert, de toespraken en de film van Wilders bevatten een soort retoriek van haat die Breivik erg aanstond.” De PVV-leider zelf nam afstand van Breivik en noemde hem daags na de aanslagen een „gewelddadige, zieke geest.”

Klauwen

Anders Breivik is geen eenling; zijn diepe haat tegen de islam leeft breder, zeker op internet. De Noor kletst er maar niet een eind op los, zijn manifest is een „op hoofdlijnen samenhangend betoog.” Dat stelt arabist en Trouwjournalist Eildert Mulder in het recent verschenen boek ”Anders Breivik is niet alleen” (uitg. Meinema, Zoetermeer). Daarin staan eerder in Trouw gepubliceerde artikelen over het door Mulder bestudeerde manifest van Breivik.

Het massieve geweld op 22 juli vorig jaar „was geen blinde meteorietinslag vanuit het niets. Breivik had erover nagedacht, een kleine tien jaar, en hij vertegenwoordigt de extreme vleugel van een groter geheel. (…) Niet alle islamofoben zijn potentiële Breiviks, maar het zou naïef zijn om aan te nemen dat niemand van hen hetzelfde zou kunnen doen als deze ontspoorde Scandinaviër.”

Het manifest van Breivik is vooral doordrenkt van weerzin en haat tegen moslims, benadrukt Mulder. „Alles wat Breivik schrijft, dient maar één doel: de bestrijding van de islam en de redding van Europa uit de klauwen van die boosaardige godsdienst.”

Intussen keert de Noor zich tegen het „morele verval van de moderne samenleving”, volgens hem vooral veroorzaakt door de linkse beweging. Hij hekelt onder meer homoseksualiteit, abortus en vrouwenemancipatie. Breivik is, denkt hij, de man van trots, familie, traditie, nationalistische strijdliederen.

Israël

Typerend voor de denktrant van Breivik is zijn opvatting omtrent Israël en de Holocaust, betoogt Mulder. Enerzijds zegt de Noor Israël door dik en dun te steunen, omdat het land grond heeft heroverd op de islam. Aan de andere kant gruwt Breivik van Holocaustherdenkingen. Hij noemt de „Holocaustreligie” een „extreem destructief anti-Europees monster.” De herinnering aan de Holocaust, zo beschrijft Mulder Breiviks gedachtegang, berooft Europa van datgene wat het juist zo bitter nodig heeft om de islam te kunnen weerstaan: nationale trots. Hoe kun je trots zijn op je Europese cultuur als je steeds maar krijgt ingewreven dat juist Europeanen de Holocaust op hun geweten hebben? Breivik wil de „anti-Europese” herdenkingen van de Holocaust vervangen door anti-islamitische plechtigheden ter nagedachtenis van alle mensen die in de loop van de eeuwen het leven hebben verloren als gevolg van genocides, uitgevoerd door moslims.

Paus

Breivik omschrijft zichzelf als conservatief christen. Trouwjournalist Mulder stelt dat „het uit zijn manifest moeilijk af te leiden valt dat hij zijn aanslagen heeft gepleegd vanuit extreem-christelijke motieven.” Voor Breivik doet een persoonlijke relatie met God, Jezus of de Heilige Geest er niet toe, schrijft Mulder.

Het gaat de Noor vooral om een cultureel christendom, waarbij hij een voorkeur heeft voor het rooms-katholicisme. „In Breiviks toekomstige leger van ‘tempelridders’ zijn zelfs atheïsten en agnosten welkom, zolang ze bereid zijn onder het teken van het kruis te vechten voor Europese, christelijke waarden, zoals Breivik die uitlegt. Ook welkom zijn odinisten, aanhangers van de vroegere, Noord-Germaanse godsdienst.” Zijn ideaal is een Europese kerk onder leiding van een krachtige paus, een kruisvaarderspaus. Geen nederige slappeling, zoals de huidige paus, in de optiek van Breivik.

Breivik gruwt van liberale protestantse kerken „waar een vrouwelijke voorganger in spijkerbroek echtscheiding goedkeurt, anticonceptie en abortus aanprijst, homo’s in het ambt toelaat en het opneemt voor de ‘zogenaamde Palestijnen’.”

Mulder vindt dat er na de aanslagen in Noorwegen „onvoldoende” discussie is geweest over „dit nieuwe hoofdstuk in de geschiedenis van het moderne terrorisme.” Ontstond er na de aanslagen van 11 september 2001 in Amerika een breed islamdebat, na 22 juli 2011 bleef het „na de eerste schok behoorlijk stil”, schrijft de Trouwjournalist. „Misschien vanwege de begrijpelijke verbluftheid, misschien ook wel omdat Breivik het Europese zelfbeeld heeft aangetast, en niemand daardoor goed weet wat je met hem aanmoet.”

Kans groot dat Breivik niet meer vrij komt

Breivik kan in principe niet tot levenslange gevangenisstraf worden veroordeeld. Dat neemt niet weg dat de kans groot is dat hij desondanks de rest van zijn leven niet meer op vrije voeten komt.

De langste vrijheidsstraf waartoe iemand in Noorwegen kan worden veroordeeld is 21 jaar. Daar staat tegenover dat een crimineel tbs kan krijgen zolang deze persoon nog gevaar oplevert voor de samenleving.

In het geval van Breivik wordt bovendien de zogeheten terreur-paragraaf in de strafwetgeving gebruikt. Bij de begin maart door justitie ingediende aanklacht werd gezegd dat het de eerste keer is dat deze paragraaf in verband met moord wordt toegepast.

Het ministerie van Justitie mikt op de bouw van een speciale zwaar beveiligde gevangenisafdeling voor Breivik. Als het aan de regering ligt, komt hij daar de rest van zijn leven niet meer uit, of hij nu meteen tbs krijgt of eerst een gevangenisstraf.

De juridische voorwaarden voor deze maatregel (de speciale afdeling) zijn gecreëerd met een nieuwe wet, die vorige maand met het oog op het proces nog snel bij het parlement op tafel werd gelegd door de minister van Volksgezondheid. „Mijn taak is het om voor een wet op de psychiatrische gezondheidszorg te zorgen waarmee de veiligheid van iedereen kan worden gewaarborgd”, zei bewindsvrouw Anne-Grete Strom-Erichsen.

Voor de slachtoffers is de wetgeving ook aangepast, en wel zo dat zij volgens de minister van Justitie kunnen rekenen op „een bevredigende behandeling” van hun verzoek om smartengeld.

Breivik werd in november door de psychiaters ontoerekeningsvatbaar verklaard. Op grond daarvan kon hij alleen maar tot tbs worden veroordeeld en niet tot een reguliere vrijheidsstraf. Het begin deze week gepresenteerde nieuwe psychiatrische rapport kwam echter tot de conclusie dat Breivik wel als volledig toerekeningsvatbaar moet worden beschouwd.

Het proces wordt daardoor nog aparter. Breivik zelf schuwt de volle verantwoordelijkheid voor zijn daden allerminst en is daarom blij met de uitkomst van het tweede psychiatrische onderzoek. Ook de overlevenden en nabestaanden van de slachtoffers zijn er tevreden mee. Zij hebben zich verzet tegen de ontoerekeningsvatbaarheid die de eerste gedragskundigen vaststelden.

Het proces tegen Breivik, vanwege de datum waarop de Noor toeslag de 22-7-zaak genoemd, kan tot ver in juni duren. Dat komt volgens de deskundigen doordat de zaak complexer is dan hij op het eerste gezicht lijkt. Alleen al bij het onderzoek zijn in de eerste maanden na de aanslag 145 politiemensen betrokken geweest die 2000 getuigen hebben ondervraagd en 60.000 uur video-opnames hebben bestudeerd.

Inmiddels heeft de Oslose politie een speciale 22-7-eenheid door in het leven geroepen, die altijd nog vijftig medewerkers telt. Zij staan ook tijdens het proces klaar met informatie en eventuele nieuwe inlichtingen. Niet minder dan 770 personen zijn meer of minder direct getroffen door de aanslagen van Breivik. De mogelijkheid bestaat dat die allemaal worden gehoord.

Daarnaast zijn er tal van advocaten en experts die aan het woord moeten komen. In de Noorse strafrechtspraak worden de professionele rechters aangevuld met een jury van leken uit de burgerij (zogeheten mederechters).

De zaak begint met de aanklacht van de officier van justitie. Vaststaat dat die uit twee delen zal bestaan, een voor de bom in het regeringskwartier in Oslo (8 doden) en een voor de moorden op de Arbeiderspartij-jeugd op Utoya (69 doden).

De aanklacht telt achttien bladzijden. Dat het er niet meer zijn houdt verband met het feit dat de openbare aanklagers hebben vermeden om alle 770 meer of minder direct getroffenen op te sommen. Dat is een moeilijke beslissing geweest, zegt officier van justitie Svein Holden, maar anders zou de zaak een slepend karakter krijgen en langer duren dan wenselijk is voor de rechtsgang. „Maar dat men dit als slachtoffer problematisch vindt kan ik goed begrijpen.” Breivik kan in hoger beroep gaan.