Daar moet het dan ook naartoe. Naar het kruis, dat beslissende en verlossende moment. Daarom is dat kruis ook altijd het symbool van de christelijke kerk geweest, werden kruizen op en in de kerk geplaatst, en werden kerken in de vorm van een kruis gebouwd. Maar bovenal werd het kruis verkondigd, in woorden en beelden.

Bekijken

Al sinds de vierde eeuw worden in het christendom –al of niet echte– restanten van het kruis bewaard en vereerd. Vanwege de heiligheid van deze stukjes kruis werden zij in kostbare zilveren en gouden kunstwerken bewaard, maar dan wel zo dat de stukjes zelf goed zichtbaar waren voor hen die ze wilden vereren. Vooral als gevolg van de kruistochten, waarbij veel van dit soort relikwieën opgespoord en buitgemaakt werden, nam deze verering en de kunstzinnige verwerking toe.

Gia Toussaint, kunsthistorica aan de universiteit Hamburg, publiceerde een zeer inzichtgevend en mooi geïllustreerd overzicht van deze ontwikkeling. Daarbij gaat zij vooral in op de behoefte om het kruis waaraan Christus stierf zichtbaar te maken, met als doel het heil in Christus dichter bij de mensen te brengen. Kunst was niet het doel, maar een instrument om geloof te versterken.

Stefan Laube, werkzaam aan de Humboldtuniversität in Berlijn, houdt zich met dezelfde materie bezig, maar gaat in zijn fascinerende boek ook in op de ”Verdinglichung” (het in concrete vorm brengen) van relikwieën. In feite gaat hij qua periode verder waar Toussaint –van wie Laube zegt veel geleerd te hebben– ophoudt en beschrijft hij hoe heilige restanten tot meer gewone dingen werden, die bijvoorbeeld in een museum werden neergezet. Ook vertelt hij hoe bijvoorbeeld in de protestantse wereld, waar men van relikwieën niets moest hebben, dingen tot heilige restanten werden. Laube spreekt daarom over een ambivalente houding van het christendom, omdat een aanbidding van beelden wordt afgewezen en tegelijk zo veel waarde wordt gehecht aan objecten als portretten, kerkgebouwen, boeken en andere protestantse dingen. Een ontdekkend boek dus.

Beleven

Als het goed is, zijn al deze dingen slechts middelen tot een doel, zoals ook de restanten van het kruis dat waren en zijn. Zo wil ook de preek een middel zijn, niet als een restant maar als de boodschap van het kruis. Wil de preek echter niet ook tot ding, tot object worden, dan moet hij middel zijn om het kruis te beleven.

In het ”Oxford Handboek over de preek in de vroegmoderne tijd” wordt een boeiend overzicht gegeven van de geschiedenis van de preek in de 16e en 17e eeuw, waarbij het accent sterk ligt op de Engelse traditie. Aan het einde van dit handboek wordt een aantal langere citaten gegeven van bekende theologen die over de preek en het preken zinnige dingen gezegd hebben.

Een van hen is Andreas Hyperius (1511-1564), afkomstig uit Vlaanderen, maar werkzaam in onder meer Marburg en Cambridge. In zijn handboek over de prediking zegt hij dat de predikant zeer zijn best moet doen om mensen de boodschap ook te laten beleven. Die beleving bestaat dan in bekering, berouw en verbetering van het leven. Hij moet niet alleen de leer brengen, maar het beleven daarvan en dat kan door met bewogenheid te preken.

Jonathan Edwards (1703-1758), puriteins theoloog en filosoof, schreef een bekend geworden boek over deze beleving onder de titel ”Religious Affections”. Uit dit boek wordt veelvuldig geciteerd in het indrukwekkende overzicht van Edwards’ theologie dat Michael J. McGlymond en Gerald R. McDermott onlangs publiceerden. Edwards beschrijft Christus’ sterven aan het kruis als het teken van Gods liefde voor mensen en dat sterven moet dan zo gepreekt worden dat het mensen beweegt tot liefde voor Christus. Verkondigd moet worden wat verzoening door voldoening is, maar dat te weten moet leiden tot grote geestelijke vreugde en een nog groter verlangen Christus te kennen en met God te leven. Bij Edwards ligt het accent van de kruisboodschap dus op de geloofsvreugde en het Godsverlangen.

Belijden

Het bekijken en het beleven van het werk van Christus aan het kruis komen in de schilderkunst veelvuldig bij elkaar. In de protestantse traditie is dat een thema dat nogal eens discussie oproept, maar al te vaak wordt vergeten dat wat er voor 1517 allemaal aan religieuze kunst ontstond, ook tot de kerkgeschiedenis van gereformeerde protestanten behoort.

Ook daarom is het zinvol kennis te nemen van het grote ”Bildlexikon”, waarin veel van deze kunstwerken worden uitgelegd. Dan wordt ook duidelijk hoeveel prediking van het kruis in schilderijen te zien en ook te beleven is, maar ook hoe kunstenaars van toen hun geloof tot in het kleinste detail beleden hebben. Die mogelijkheid en die behoefte waren er toen, net als nu. Kunst als belijdenis van Jezus Christus en Die gekruisigd.

Op bijzondere wijze komt deze belijdenis tot uitdrukking in de ontwikkeling van het crucifix in de middeleeuwen. Hans-Werner Goetz publiceerde het eerste deel van een serie over de religiositeit van de middeleeuwen en in dit eerste deel behandelt hij het Godsbeeld. Het Bijbelse gegeven dat God Rechter is van hemel en aarde, en dat elk mens voor Hem moet verschijnen om rekenschap af te leggen, kreeg zo veel accent dat Gods barmhartigheid achter Zijn gerechtigheid leek te verdwijnen. In die fase, aldus Goetz, kwam in de kerkelijke kunst het crucifix sterk opzetten, omdat daar de gerechtigheid en barmhartigheid Gods samenkwamen. Vandaar dat op veel plaatsen in kerken, bij huizen en langs wegen beelden van de gekruisigde Christus te vinden zijn als verwijzing naar de boodschap van heil voor verloren mensen.

”Kreuz und Knochen. Reliquien zur Zeit der Kreuzzüge”, door Gia Toussaint; uitg. Dietrich Reimer Verlag, Berlijn (Du.); ISBN 978 34 9601 431 7; 228 blz., € 49;
”Von der Reliquie zum Ding”, door Stefan Laube; uitg. Akademie Verlag, Berlijn (Du.); ISBN 978 30 5004 928 1; 584 blz.; € 89,80;
”The Oxford Handbook of the Early Modern Sermon”, door Peter McCullough e.a.; uitg. Oxford University Press, New York, (VS); ISBN 978 01 9923 753 1; 608 blz.; £ 95;
”The Theology of Jonathan Edwards”, door Michael J. McGlymond en Gerald R. McDermott; uitg. Oxford University Press, New York (VS); ISBN 978 01 9979 160 6; 758 blz.; £ 40;
”Das grosse Bildlexikon der Symbole und Allegorien”; uitg. Parthas Verlag, Berlijn (Du.); ISBN 978 38 6964 056 3 512 blz.; € 39,80;
”Gott und die Welt. Religiöse Vorstellungen des frühen und hohen Mittelalters. Teil 1, Das Gottesbild”, door Hans-Werner Goetz; uitg. Akademie Verlag, Berlijn (Du.); ISBN 978 30 5005 133 8; 338 blz.; € 99,80.