Rubriek prof. Selderhuis: Nooit weer
Regelmatig wordt in de media bericht over een wereldwijd toenemend antisemitisme. Bij elk bericht is er de verbazing dat dit inderdaad optreedt.
Dat deze toename niet losstaat van de afnemende kennis, van met name jongeren, over de Tweede Wereldoorlog en de Holocaust, is wel duidelijk. Maar wat doen we er aan? Of is er de gedachte dat het nogal meevalt, dat het zo’n vaart niet loopt en dat ”nie wieder” gebeuren zal wat destijds aan miljoenen Joden het leven kostte?
In de aanloop naar de Holocaust speelde de beeldvorming met betrekking tot de Joden een wezenlijke rol. De Duitse historicus en germanist Jörg Koch schreef een boek over ”Jud Süß”, de naam van een film die in 1940 in nazi-Duitsland werd geproduceerd. Hierin wordt een Jood neergezet als gevaarlijk, onbetrouwbaar en met een lelijk uiterlijk en innerlijk. De film was gebaseerd op een roman uit de 19e eeuw waarin de geschiedenis wordt verteld van de Joodse bankier Joseph Süß Oppenheimer (1698-1738).
Dat de film noch met de roman, noch met de historische feiten overeenstemde, wist nagenoeg niemand van de 20 miljoen mensen die de film zagen, zoals Koch laat zien. En aangezien een film sterker het beeld bepaalt dan een boek, speelde ”Jud Süß” een rol bij de toenemende afkeer van Joden.
Nog schokkender is de studie van Aleksandra Pawliczek. Academici, die toch bekendstaan als boekenlezers en -schrijvers, lieten zich door deze negatieve beeldvorming beïnvloeden. Pawliczek beschrijft het lot van de Joodse docenten aan de universiteit van Berlijn tussen 1871 en 1933. Het is voor de moderne lezer onvoorstelbaar hoe de systematische uitsluiting van Joden nagenoeg zonder protest heeft kunnen plaatshebben.
De manier waarop dit gebeurde was niet venijnig geheim (zoals dat ”onder professoren” kan gaan), maar publiek en verbaal agressief. De universiteit van Berlijn was tot 1933 een bolwerk van geleerdheid, waaraan een groot aantal Joodse wetenschappers een bijdrage leverde. Maar vele van hun ”arische” collega’s lieten toe (stimuleerden zelfs vaak) dat Joodse collega’s het werk gaandeweg onmogelijk werd gemaakt.
Ook hierom is het goed dat het indrukwekkende handboek over de geschiedenis van de Joden in Europa van de Duitse cultuurwetenschapper Elke-Vera Kotowski uit 2001 nu voor een zeer aantrekkelijke prijs wordt aangeboden door Primus Verlag. Daaruit komt een heel ander beeld van de Joden naar voren dan dat van ”Jud Süß”. Het is belangrijk dat zulke boeken blijven verschijnen, opdat de geschiedenis zich niet zal herhalen.
Minder bekend is dat Hitlers programma van de stelselmatige vernietiging van de Joden slechts een eerste fase van zijn vernietigingspolitiek was. Na de Joden zouden de christenen aan de beurt komen. Friedrich Tomberg schreef een boek over Hitlers visie op het christelijke geloof en laat zien hoezeer de Führer dit geloof verachtte als een overtuiging van zwakkelingen. Tomberg wijst op het dubbele in Hitlers opvattingen, want tegelijk zag hij Jezus als zijn voorbeeld en beschouwde hij zichzelf als Messias met een wereldwijde missie.
Hitler haatte het christendom, maar zag het er ook een aanknopingspunt in om zich van de Joden te ontdoen. Tomberg brengt hier de Joodse geschiedenis in verband met die van het christendom. Uit het feit dat de Joden Jezus en Zijn Koninkrijk tegenwerkten trekt hij de conclusie dat de Joden uit de weg geruimd moesten worden om Hitler en zijn koninkrijk gestalte te geven.
Het boek van Tomberg is een waarschuwing voor christenen. Zij moeten zich goed bewust zijn van hun Joodse wortels en uiterst zorgvuldig spreken over de verhouding tussen Jodendom en christendom.
Een poging daartoe is ondernomen in de bundel studies over de geschiedenis van het christendom, samensgesteld door Andreas Graf von Hardenberg. Hierin wordt bewust teruggegrepen op de joodse voorgeschiedenis van het christendom. Dat is volgens Christoph Markschies, die het voorwoord schreef, ook de reden dat dit boek begint met een hoofdstuk over het beeld van God zoals dat in het Oude Testament naar voren komt. Het christendom is niet bij Jezus begonnen en is zonder kennis van het Oude Testament onbegrijpelijk.
Als Markschies echter (nadat diverse scribenten de geschiedenis van het christendom belicht hebben) afsluitend schrijft over de toekomst van het christelijke geloof, verwijst hij niet meer naar het Oude Testament. Terwijl daarin toch ook het een en ander voor de kerk van vandaag en morgen te vinden is.
Persoon en werk van Maarten Luther spelen bij de Holocaust een dubieuze rol. In een zeer interessant boek over Luthers kijk op zending geeft Ingemar Öberg een overzicht van de discussie rond deze thematiek. Volgens Öberg heeft Luthers afwijzing van het jodendom en zijn inzet voor zending onder de Joden alles te maken met hun afwijzing van Jezus als de Messias. Daarmee kiest Öberg dus voor een theologische benadering waarbij het Luther niet ging om bijvoorbeeld de karaktereigenschappen van de Joden. Ook ziet Öberg een ontwikkeling bij Luther. Hij verklaart Luthers harde uitspraken over de Joden vanuit zijn teleurstelling dat zij zich niet bekeerden tot Christus in de jaren dat de Reformatie en de herontdekking van het Evangelie zo’n opgang maakten.
Thomas Kaufmann komt in zijn analyse van Luthers ”Judenschriften” tot eenzelfde conclusie, maar betrekt daarbij Luthers totale polemiek. Die vormt volgens Kaufmann een complex geheel van discussies met de paus, met wederdopers, opstandige boeren et cetera. Deze aanpak heeft wel het gevaar in zich dat lutherse auteurs Luther lijken te verdedigen en zelfs begrip lijken te hebben voor uitspraken die soms echt schokkend zijn. Het is niet zonder reden dat Luthers woorden in de antisemitische nazipropaganda werden gebruikt.
Kaufmann noch Öberg wil Luther vrijpleiten, maar ze proberen wel duidelijk te maken dat hij niet voor de Holocaust verantwoordelijk was. Duidelijk is wel dat er van Luther veel te leren valt. Ook hoe voorzichtig een mens, en zeker een christen, in zijn spreken moet zijn. In het besef dat er met ondoordachte en ongenuanceerde uitspraken veel schade kan worden aangericht.
”Joseph Süß Oppenheimer, genannt ”Jud Süß””, door Jörg Koch; uitg. WBG, Darmstadt; ISBN 978 3 534 24650 2; 152 blz.; € 14,90; ”Akademischer Alltag zwischen Ausgrenzung und Erfolg: Jüdische Dozenten an der Berliner Universität 1871-1933”, door Aleksandra Pawliczek; uitg. Franz Steiner Verlag, Stuttgart; ISBN 978 3 515 09846 5; 530 blz.; € 84,-; ”Handbuch zur Geschichte der Juden in Europa”, door Elke-Vera Kotowski e.a.; uitg. Primus, Darmstadt; ISBN 978 3 86312 309 3; 1030 blz.; € 29,90; ”Das Christentum in Hitlers Weltanschauung”, door Friedrich Tomberg; uitg. Wilhelm Fink, Paderborn; ISBN 978 3 7705 5271 9; 206 blz.; € 25,90; ”Reform, Reformer, Reformation: Vorträge zur Geschichte des Christentums und seiner jüdischen Vorgeschichte”, door Andreas Graf von Hardenberg (red.); uitg. Wichern, Berlijn; ISBN 978 3 88981 327 5; 432 blz.; € 39,99; ”Luther and World Mission”, door Ingemar Öberg; uitg. Concordia publishing house, Saint Louis; ISBN 978 0 570 03322 6; 522 blz.; $ 49,99; ”Luthers Judenschriften”, door Thomas Kaufmann; uitg. Mohr Siebeck, Tübingen; ISBN 978 3 16 150772 4; 232 blz.; € 29,-.
