We weten hoe de geschiedenis van Europa onder de schaduw van het Derde Rijk verliep en welk onvoorstelbaar leed de nationaalsocialisten hebben aangericht. Kan de levensbeschrijving dan nog iets anders opleveren dan een steeds treuriger stemmend relaas van de ene ellende na de andere?

Tegen mijn verwachting in heeft deze biografie mij inzichten opgeleverd die ik anders niet zou hebben gehad. Gerwarth weet uiteraard hoe het leven van Reinhard Heydrich in een fatale neergaande spiraal belandde, maar hij probeert op een overtuigende manier recht te doen aan de veelvoud van mogelijkheden die er nog waren voordat het misging.

Marine

Reinhard Heydrich was zeer muzikaal, net als zijn vader, die zelf componeerde en een florerend conservatorium leidde. Maar de levensweg van de jonge Heydrich leidde eerst naar de marine. Een loopbaan daar had zijn levensdoel kunnen zijn. Door een gebroken belofte aan een vrouw die verwachtte dat hij haar zou trouwen, moest Heydrich zich voor de krijgsraad verdedigen. Hij deed dat zo arrogant dat ontslag uit de marine volgde. Zijn eer lag op straat.

De jonge Heydrich besloot na dit debacle om naar een functie bij de SS (Schutzstaffel) te solliciteren. Heydrich moest zich daartoe bij de Reichsfüher-SS Heinrich Himmler vervoegen, die in een buitenwijk van München een kippenfokkerij bezat. Heydrichs vrouw Lina had haar man op dit spoor gezet, terwijl hijzelf nauwelijks ooit belangstelling voor de politiek, laat staan voor Hitlers nazipartij de NSDAP, had getoond. De SS was voor Heydrich de ideale mogelijkheid om eerherstel te krijgen. En om weer een uniform te mogen dragen.

Lichaamsoefening

Gerwarth laat aan de hand van talloze documenten zien hoe belangrijk de lichamelijke uiterlijkheden voor Heydrich waren. Als kind was hij petieterig. Bovendien had hij geen prettig gezicht. Deze manco’s compenseerde Heydrich door sport en eindeloze gymnastiekoefeningen. Het stalen van het lichaam paste prachtig bij de idealen van de SS in 1934.

„Ondanks zijn steeds drukkere agenda wist hij nog tijd en enthousiasme te vinden voor zijn dagelijkse lichaamsoefening en hij verwachtte dat zijn mannen dat enthousiasme deelden. Ook hierbij probeerde hij de SS-idealen te bereiken. De lichamelijke verschijning van de SS’er werd gezien als een bewijs van zijn innerlijke evenwicht, mannelijkheid en kracht. Het imago van een SS-officier hing af van zijn lichamelijke fitheid, een perfect verzorgd uniform, beheerst gedrag en zijn lichaamshouding, meende Heydrich. In het openbaar drinken werd ontmoedigd, matiging van rookgedrag was gewenst.”

Uit Engelse detectives haalde Heydrich zijn eerste kennis van spionage en van het ontmaskeren van misdadigers. Dankzij deze lectuur maakte hij indruk op Himmler. Bij een dergelijk amateurisme bleef het echter het niet. Heydrich raakte meer en meer doordrongen van het belang van een geheime politie die de tegenstanders van het nieuwe rijk moest uitschakelen. Zijn persoonlijke motieven van eerherstel en machtswellust om zich binnen de hiërarchie van de nazi’s omhoog te werken vermengden zich met de doelen van het rijk die Adolf Hitler in zijn toespraken formuleerde.

De Joden waren vijand nummer één. Door pesterijen van allerlei aard moest het leven voor hen zo afschuwelijk worden dat ze zouden emigreren. De Joodse Duitsers uit het oude rijk en later uit Oostenrijk emigreerden inderdaad op grote schaal. Maar met de Poolse Joden en de Joden uit de landen die nazi-Duitsland na 1939 bezette, zou massale emigratie veel gecompliceerder zijn. Er waren plannen tot vestiging in Madagaskar of Palestina maar die verdwenen weer in een bureaula, omdat de Tweede Wereldoorlog een dergelijke organisatie buiten de grenzen van het Derde Rijk onmogelijk maakte.

Asociale lieden

Van de lijn van een fanatieke jacht op de vijanden van het Derde Rijk was Heydrich niet meer af te brengen. Hij verwachtte dat SS-Einsatzgruppen achter de zegevierende Duitse legers aan zouden trekken om partizanen, Joden, gevaarlijke intellectuelen en asociale lieden uit de weg te ruimen door liquidatie of concentratie in getto’s en kampen.

De hardvochtigheid van de SS’ers leidde voortdurend tot conflicten met de generaals van de Duitse legers. Veelal waren de officieren van de Duitse Wehrmacht van Pruisisch-adellijke afkomst. Zij moesten van de ongebreidelde moordpartijen niets hebben, totdat na 1941 het verzet in de bezette gebieden zo sterk werd dat alleen terreur daar een einde aan kon maken.

Onvermoeibaar

Hitler heeft vermoedelijk geen trouwere volgeling gehad dan Heydrich. Onvermoeibaar reisde deze door het bezette Europa, bestuurde zelf als piloot een Messerschmitt en bestookte de Führer met plannen om het „Joodse probleem op te lossen.” Uiteindelijk resulteerde Heydrichs onverzettelijkheid in de tijdens de Wannsee­conferentie in januari 1942 opgestelde plannen om tot finale actie over te gaan.

Eind september 1941 had Hitler het besluit genomen om Heydrich tot Reichsprotektor, een soort onderkoning van Bohemen en Moravië, te benoemen. Deze twee deelstaten waren voor het Derde Rijk van het grootste belang door hun omvangrijke wapenindustrie, zoals de fabrieken in Brno en in Pilsen.

Heydrich probeerde de Tsjechische arbeiders te paaien met verbetering van hun voedselvoorziening. Tegelijkertijd introduceerde hij op scholen en universiteiten, in bioscopen en theaters een rigoureus germaniseringsprogramma. De Germaanse cultuur was in zijn ogen de superieure cultuur die uiteindelijk geheel Europa tot zegen zou zijn.

Hier maakte Heydrich een fundamentele vergissing. De Tsjechen wilden helemaal niet gegermaniseerd worden. Op 27 mei 1942 werd de in een open auto door Praag rijdende Heydrich door twee verzetsstrijders uit Engeland vermoord. Dit was een enorme klap voor de nazi’s, die duidelijk maakte dat zij de situatie niet in de hand hadden.

”Hitlers beul” is een uitstekend gedocumenteerd boek met veel informatie over de onderlinge machtsstrijd van de nazi’s, hun nietsontziende hardheid die steeds erger werd en hun utopie van een Germaans Europa. Jammer en totaal onbegrijpelijk is dat de onmisbare –Engelstalige– voetnoten bij dit boek alleen te vinden zijn op de website van de uitgeverij.

Reinhard Heydrich was een sleutelfiguur in het Derde Rijk. Zijn leven geeft de lezer inzicht in het verloop van de gebeurtenissen. Toch onttrekt Heydrich zich aan ons begrijpen. Het motief achter zijn trouw aan Hitler en aan de Germaanse ideologie wordt niet duidelijk. Wilde hij misschien zelf Hitler zijn?

Boekgegevens

”Hitlers beul. Leven en dood van Reinhard Heydrich 1904-1942”, door Robert Gerwarth; vert. Gerrit Jan Zwier; uitg. Balans, Amsterdam, 2012; ISBN 978 94 600 3384 1; 451 blz.; € 24,95.