Onlangs berichtte het Reformatorisch Dagblad nog over de ondergang van rooms-katholiek Nederland. Er is sprake van permanent en massaal verlies van leden, wekelijkse sluiting van kerkgebouwen en vooral van een imago dat bepaald wordt door de vele berichten van seksueel misbruik.

Een nieuw en zeer informatief handboek over het katholicisme dat onlangs bij Blackwell verscheen, beschrijft open en eerlijk dat de hierboven geschetste situatie overal in Europa geldt. Ook hier wordt gesproken over ”decay”, het verval dus, en dat is een begrip dat wijst op een heel ernstige situatie. Het is een triest relaas van een wel heel snelle neergang van een kerk.

Bonhoeffer

Wat dat betreft is het om bijzonder te lezen hoezeer de Duitse theoloog Dietrich Bonhoeffer (1906-1945) onder de indruk raakte van de universaliteit van de kerk van Rome, juist toen hij een tijdlang in Rome verbleef. Als luthers predikant nam hij zich voor om steeds in een andere kerk de mis te bezoeken. In zijn dagboeken vermeldt hij hoe dit hem aanvankelijk tegenstond. Langzaamaan echter kwam hij onder de indruk van het feit dat hij in elk gebouw, waar hij in Rome ook kwam, steeds dezelfde liturgie, dezelfde bewoordingen aantrof. Het gaf hem een besef van de lange traditie waarin de kerk van Rome stond en van de stabiliteit en de liturgische trouw ervan.

Zoals uit de bundel studies ”Dietrich Bonhoeffers Christentum” blijkt, heeft ook deze roomse ervaring Bonhoeffer geholpen om zijn fascinerende en nog zeer actuele visie op kerk, geloof en religie te ontwikkelen. Tussen Bonhoeffer en ”Blackwell” –om het zo even te zeggen– zit nog geen zeventig jaar, waarbij nog aangetekend moet worden dat Rome in de eerste twee decennia na de oorlog nog onverminderd de grootsheid van Bonhoeffers dagen vertoonde. Bergaf kan het snel gaan.

Romantiek

Wie dan ter verzachting van de pijn verder teruggaat in de tijd, kan zich romantisch laven aan het boek van de Duitse historicus Franz Brendle en aan deel 15 van de werken van Martin Bucer (1491-1551), de reformator uit Straatsburg. Het nieuwe deel in de serie ”Deutsche Schriften” van Bucer gaat over de tijd waarin Rome zich herstelt van de klap van de Reformatie en met het concilie van Trente (1545-1563) een vrij succesvol tegenoffensief inzet.

Rome gaat tot een interne reformatie over en krijgt daarbij steun van vele vorsten en politici. Het gebeurt op een moment dat de Reformatie intern verdeeld raakt en daardoor wordt verzwakt. Bucer wijt dat vooral aan het feit dat men te weinig ernst maakt met het Evangelie. Een eeuw later heeft de situatie zich gestabiliseerd en zijn er protestantse en rooms-katholieke gebieden in Europa. Rome heeft zich op indrukwekkende wijze hersteld, zoals dat uitkomt in de schilderkunst en in de architectuur van kerken en kloosters.

Anselm Casimir (1579-1647), keurvorst en aartsbisschop van Mainz, is de hoofdrolspeler in het boek van Franz Brendle, hoogleraar aan de universiteit van Tübingen. Zonder ook maar iets van het katholicisme van Trente prijs te geven, streeft Anselm Casimir in de periode van de Dertigjarige Oorlog (1618-1648) toch vrede met de protestantse partijen na. De combinatie van vorst en bisschop, van politiek en religie, stelt hem in staat om politieke toenadering en confessionele rechtlijnigheid met elkaar te verbinden. En dat alles in een tijd waarin nagenoeg elke Europeaan lid van een kerk was en de kerk, met name die van Rome, de belangrijkste machtsfactor was. Bucer had de comeback van Rome zien aankomen en zocht daarvoor de oorzaak dus vooral binnen de reformatorische gelederen.

Openheid

Terug naar de werkelijkheid van vandaag. Veel rooms-katholieken staan liever stil bij jubilea in 2012 en 2015 dan bij de viering van 450 jaar Trente in 2013. In 2012 en 2015 wordt het 50-jarig jubileum van het tweede Vaticaans concilie herdacht, dat in 1962 begon en in 1965 werd afgesloten.

Ralf Miggelbrink, hoogleraar rooms-katholieke dogmatiek, heeft een evaluerend boek geschreven over de vraag wat dit concilie nog betekent voor de Rooms-Katholieke Kerk. Merkbaar is een zekere druk om hier nu al mee bezig te zijn, want Miggelbrink begint met de vaststelling dat de vraag naar de toekomst van de kerk steeds ”bedrückter” op de rooms-katholieken afkomt. De titel van het eerste hoofdstuk luidt dan ook: ”Is de kerk nog te redden?” Het antwoord is weliswaar ja, maar dan moet er volgens Miggelbrink wel rap iets gebeuren.

Ramptoeristen

Volgens Carl Braaten, een bekende lutherse theoloog uit Amerika, is die vraag eveneens positief te beantwoorden mits Rome en Reformatie weer contact met elkaar zoeken. Braaten is al lang een stimulator van het oecumenische gesprek en wordt daarom vereerd met een bundel studies over de actuele kwesties van de kerk. Deze studies zijn boeiend en kunnen helpen bij het denken over de uitdagingen waar de kerk voor staat. Maar ze wijzen wel een andere weg dan bijvoorbeeld Martin Bucer deed.

Het maakt nogal verschil of je, zoals als Bucer, tot preken of dat je, zoals Braaten, tot gesprek oproept. Een combinatie van beide zou vandaag wellicht het beste zijn. Immers, protestanten kunnen zich niet opstellen als ramptoeristen die op veilige afstand en meewarig op het strand naar het gekapseisde rooms-katholieke schip staan te kijken. Zij zitten in hetzelfde schuitje. Dat is echter nog niet overal doorgedrongen en daarom is het goed om van dit soort boeken kennis te nemen.

Wie met het Apostolicum op zondagmiddag de katholiciteit van de kerk belijdt, zal pijn hebben aan elke negatief bericht over Rome en het zien als een baken in zee.

”The Blackwell Companion to Catholicism”, door James J. Buckley e.a.; uitg. Blackwell Publishing, Hoboken, New Jersey (Verenigde Staten); ISBN 978 14 0511 224 6; 544 blz.; € 150,- ;
”Dietrich Bonhoeffers Christentum”, door Florian Schmitz en Christiane Tietz; uitg. Gütersloher Verlagshaus, Gütersloh (Du.); ISBN 978 35 7907 142 8; 432 blz.; € 39,99;
”50 Jahre nach dem Konzil”, door Ralf Miggelbrink; uitg. Schöningh, Paderbordn (Du.); ISBN 978 35 0677 215 2; 220 blz.; € 29,90;
”Critical Issues in Ecclesiology”, door Alberto L. García en Susan K. Wood; uitg. Eerdmans Publishing Company, Grand Rapids (VS); ISBN 978 08 0286 671 4; 240 blz.; $ 50,-;
”Der Erzkanzler im Religionskrieg: Kurfürst Anselm Casimir von Mainz”, door Franz Brendle; uitg. Aschendorff Verlag, Münster; ISBN 978 34 0212 802 2; 578 blz.; € 59,-;
”Martin Bucers Deutsche Schriften Bd. 15”, door Martin Bucer; uitg. Gütersloher Verlagshaus, Gütersloh (Du.); ISBN 978 35 7904 880 2; 656 blz.; € 168,-.