De praktijk van de dagelijkse, kwalitatieve, waarneming wordt tegenwoordig in allerlei sectoren vaak vervangen door een empirisch-analytische benadering. Ook de Inspectie van het Onderwijs is in haar wijze van toezicht houden met deze ontwikkeling meegegaan.

Het is hier niet de bedoeling iets of iemand voor deze ontwikkeling verantwoordelijk te stellen. Het is een constatering dat dit zich in het onderwijs voltrekt. Er is hier sprake van een economische wijze van denken waarbij alleen lijkt te tellen wat geteld kan worden en begrippen zoals productiviteit, efficiëntie en rendement de boventoon voeren.

Wanneer leraren zo gaan denken, wordt het echter gevaarlijk. De rijke werkelijkheid van opvoeding en onderwijs wordt dan ingeperkt en bedrijfsmatig ingekleurd, geobjectiveerd weergegeven in de vorm van cijfers en gegevens. Een eenzijdigheid die vroeg of laat leidt tot ongelukkige leraren en leerlingen.

De pedagoog Litt typeerde de outputgerichte benadering eens als een vorm van wat hij ”Entselbstung” noemde. Daarmee bedoelde hij dat de mens zich onderwerpt aan de strenge wiskundige regels van de empirisch-analytische denkwijze en daarbij als het ware zijn menselijke zelf uitschakelt.

Wie denkt alles op deze manier te kunnen doorzien, kan bedrogen uitkomen. Wanneer alles doorzichtig wordt, kan het zomaar gebeuren dat er opeens niets meer te zien is. Immers, wie alles ‘doorziet’, ziet niets. Dan staat daar een kind, een leerling, zonder ziel.

Dynamisch

Het besef dat de weergave van leerresultaten of opbrengsten alleen door inperking, beperking en het uitschakelen van het ”menselijke zelf” tot stand is gekomen, vraagt om gepaste distantie en voorzichtigheid bij de waardering die eraan wordt gegeven.

Het gaat slechts om één aspect van de pedagogische opvoedingswerkelijkheid: het economische aspect. Wat zeggen deze data over de echte werkelijkheid van het leven van de leerling: over de omgang tussen de leraar en zijn leerlingen, over de ontmoeting met de wereld waarin wij leven, over de beleving van natuur en cultuur, over de omgang met God?

Wat laten ze zien over de gepleegde inspanning of de persoonlijke verbinding met de onderwerpen? Wat over de behoeften van de menselijke ziel: zich gezien en gekend weten, de zorgen, behoeften, passies, tegenstellingen, innerlijke overwegingen, waardering enzovoort? Hierover zeggen de data zoals deze bij opbrengstgericht werken worden gebruikt niets.

Willen we in het onderwijs geen pedagogische ongelukken veroorzaken, dan is het naar mijn mening hoog tijd dat begrippen helder worden ingevuld. Door het ondoorzichtige gebruik van de begrippen leerresultaten en opbrengsten is de nadruk vooral komen te liggen op rendement en winst.

De etymologie van het begrip opbrengst verwijst echter ook naar twee andere mogelijkheden: 1. iets op-brengen, bedoeld als iets naar boven brengen en 2. opbrengst in de zin van oogst, de vrucht van het land. Dat zijn betekenissen die naar een andere context verwijzen.

Op-brengen in de zin van iets naar boven brengen roept het beeld op van iets opgraven, iets opdiepen. Het moet letterlijk van beneden naar boven worden gebracht, zoals de mijnwerker het zwarte of echte goud opdelft. Dat gaat niet vanzelf. Maar wat naar boven wordt gebracht glimt en is de moeite van de inspanning waard.

De andere verwijzing bij opbrengsten is die naar de oogst. Het vraagt geduldig wachten tot het moment van de oogst aanbreekt en het gewas in de schuur wordt gebracht. Juichen kan de zaaier pas als de oogst binnen is.

Ik denk dat er bij het spreken over opbrengsten op de manier zoals hiervoor beschreven, meer oog is voor de rijkdom van de pedagogische werkelijkheid en het proces zoals zich dat tussen leraar, leerlingen en leerinhouden voltrekt. Dat is een dynamisch en dialogisch proces dat meer inspiratie en uitdaging geeft dan de manier waarop er vandaag de dag over opbrengsten wordt gesproken.

Onbaatzuchtig

Opvoeden en onderwijzen, onderwijzen en leren, gaan niet in eerste instantie over het opleveren van producten, maar over processen waarin begrippen zoals rijpen, inzicht verkrijgen en verstandig worden centraal staan. Natuurlijke begrippen die voor de christelijke leraar hun wortels vinden in het Bijbelse denken en spreken over leren en kennis verwerven.

Dat gaat niet allereerst over leren en kennis verwerven in het kader van economisch gewin en het verwerven van welvaart. Leren en kennis verwerven zijn onlosmakelijk verbonden met het beeld van de levensweg als leerweg. Op deze levensweg gaat het er allereerst om dat ik God leer kennen.

Tegelijkertijd is het ook van belang om verstandig, wijs, te worden. Dat houdt in: inzicht hebben. Wijs en verstandig worden is niet iets wat vanzelf komt. Het is iets om in geoefend te worden. Het gaat erom dat wij leren het leven en de dingen om ons heen te doorzien, te begrijpen, te ”verstehen”.

Het is de persoonlijke ontmoeting die de ogen opent voor de zin en betekenis van de dingen in de wereld om ons heen. In het onderwijs is het de leraar die deze ontmoeting kan arrangeren. Als opvoeder opent de leraar vensters op de wereld en leidt hij zijn leerlingen in in de zin en betekenis van de vakken en hun wereld.

De basis van waaruit dit alles plaatsvindt is het vertrouwen dat leraar en leerlingen in elkaar hebben. Onderwijskundige Banning wijst in dit verband op de betekenis van het Hebreeuwse woord ”berit”, dat verwijst naar verbondenheid in tweeërlei zin. Enerzijds gaat het om verbondenheid tussen mensen en anderzijds om de verbondenheid tussen God en mensen.

Ingevuld vanuit het menselijk perspectief wijst dit woord op het geven van onbaatzuchtig vertrouwen. Berit wil zeggen dat dit vermogen in eigen kracht wortelt en dus niet afhankelijk is van de toevallig positieve of negatieve reactie van de leerling. Ten diepste wortelt dit vertrouwen, deze gunnende liefde, in het oervertrouwen dat in de godsverbondenheid verankerd ligt.

Het betreft een verplichting die de leraar zichzelf oplegt, omdat ook God Zich belangeloos schenkt aan de mens. Het is een wederzijds vertrouwd zijn dat zich kenmerkt door vertrouwen en distantie ineen. De leraar is verwachtingsvol, bemoedigt zijn leerlingen door hen zwijgend bij te staan en mee te denken. Hij daalt af in hun denken, leert met hen mee en erkent daarmee de wens van zijn leerlingen: „Help mij het vanuit mijzelf te kunnen.”

Onderwijs waarin deze verwachtingsvolle aandacht wordt gecultiveerd, brengt letterlijk iets op. Staande op de basis van de waarneming leren de leerlingen en de leraar zowel in de diepte als in de hoogte. Dat is voor zowel de leraar als de leerlingen in figuurlijke zin ‘goud’ delven. Het vraagt inspanning en concentratie, maar dat mag ook.

Het is een wijze van leven en werken waar een heilzame, helende pedagogische werking van uitgaat. Met open ogen voor de menselijke behoeften en voor de kwaliteit van de dingen om ons heen. Zo geeft inspanning ontspanning, wordt leren leven en leven leren. Dat voelt weldadig aan in een tijd die wordt overweldigd door haast.

Stem

Spreken over opbrengsten is geen vrijblijvende zaak. Het raakt de identiteit van de school en van de leraar als individu. Het raakt verder ook ons kennis- en werkelijkheidsbegrip, de doorwerking ervan in het pedagogische denken en de didactische praktijk.

Onderwijs is een organisch en samenhangend geheel van meerdere aspecten. Waar het zicht op de samenhang verloren dreigt te gaan door de dominantie van één aspect, het economische, moeten we onze stem verheffen en een beroep doen op het pedagogische hart van de leraar. Leraar ben je immers met hart en ziel.

De auteur is directeur van Edu-Sign, een onderneming die werkt aan duurzame kwaliteitsverbetering van het onderwijs. Daarvoor was hij onder meer directeur en lector aan Driestar Hogeschool.