Da’s mooi gezegd. Immers, Kerst heeft Goede Vrijdag en Pasen ten doel en als je Kerst viert zonder boom, wordt het met recht een hopeloos feest.

Het is niet voor iedere christen altijd even gemakkelijk geweest om te aanvaarden dat God in Christus als mens van vlees en bloed verschenen is. Origenes (185-253/254) was een van hen. De bundel ”Origenes und sein Erbe in Orient und Okzident” die onder redactie van Alfons Fürst, hoogleraar te Münster, verscheen is geheel gewijd aan de theologie en aan de enorme invloed van deze denker.

Origenes debatteerde op het hoogste intellectuele niveau en verdedigde zo het christelijk geloof. Maar als Grieks denker vond hij het toch wel moeilijk te aanvaarden dat God in het vlees verschenen was. Kan het eigenlijk wel, dat het hemelse en goddelijke zozeer het aardse en menselijke in Jezus aandoet? Een begrijpelijke vraag van iemand die over de dingen nadacht. Origenes kwam er behoorlijk goed uit, maar de indruk blijft dat bij hem de Zoon toch iets lager staat dan de Vader.

Athanasius (295-373) is een andere Griekse kerkvader die met deze problematiek heeft geworsteld. Toch is hij uitgekomen bij het volledig accepteren van de vleeswording van Christus zonder aan Zijn goddelijkheid tekort te doen. Hoe ingewikkeld de discussies daarover waren en hoezeer Athanasius zelf meegeholpen heeft de leer van de Bijbel op dit punt confessioneel vast te leggen, wordt duidelijk uit het handboek dat onder redactie van Peter Gemeinhardt over deze theoloog verscheen.

Zijn visie zette Athanasius duidelijk uiteen in zijn ”De vleeswording van het Woord”: Jezus is God én volledig mens. Kerst moest het worden opdat Hij verlosser van verloren mensen kon zijn.

Jezus in het hart

Belangrijker dan Christus’ geboorte in de kribbe is dat Hij in je hart geboren wordt. De bedoeling van deze uitspraak is duidelijk, maar hij kan leiden tot een onderwaardering van het heilsfeit en zelfs van Christus Zelf. Ook de Engelse middeleeuwse mystiek heeft zich voor een deel in deze richting ontwikkeld.

Wolfgang Riehle, professor in Graz (Oostenrijk), schreef een zeer boeiend overzichtswerk over dit thema en laat zien hoe vanaf de 12e eeuw de mystieke geschriften in aantal toenamen. Het ervaren van God, Gods wonen in de ziel, het mystieke zien van God en de geboorte van Christus in het hart zijn slechts enkele van de steeds terugkerende begrippen. Deze ontwikkeling was een reactie op dogmatische discussies en kerkelijke veruitwendiging – totdat er weer een reactie kwam op de mystiek.

De concentratie op het innerlijke kan zo ver gaan dat ook het preken van het Kerstevangelie haast overbodig wordt. De lutherse predikant Valentin Weigel (1533-1588) bijvoorbeeld –wiens werken nu in een kostbare wetenschappelijke uitgave verschijnen–, legde zo veel nadruk op het gevoel dat alles wat van buiten komt (inclusief Bijbel en preek) in feite secundair wordt.

Weigel betrok God en mens zo dicht op elkaar dat hij sprak van een goddelijke vonk in de mens, die zo gevoed kon worden dat een mens op een bepaald moment zelfs geen Bijbel meer nodig had. In zijn advents- en kerstpreken, die te lezen zijn in het jongste deel van zijn verzameld werk, zegt hij dat de kribbe het hart is en de Schrift de doeken zijn waarin Jezus was gewikkeld.

Jezus is dus in het hart van de mens te vinden. Daarmee dreigt de menswording van Jezus overbodig te worden, want als wij Hem toch al in het hart hadden, waarom zou Hij dan nog in de kribbe moeten? De rest van Weigels ”Kirchen- oder Hauspostille” leert echter dat hij die kant niet op wil, maar zich vooral verzet tegen een prediking die helemaal aan het hart voorbijgaat.

Pasen in de kribbe

Christian Utpatel probeerde met zijn bericht op Facebook duidelijk te maken dat Christus in het vlees gekomen is om plaatsvervangend als mens aan het kruis te sterven. Zonder Goede Vrijdag en Pasen is Kerst een overbodig gebeuren. Om die reden heeft de kerk eeuwenlang nauwelijks aandacht aan Kerst besteed en veel aandacht aan Pasen gegeven. Dat is mooi na te lezen in de gebundelde studies van de Duitse theoloog Andreas Odenthal. Hij beschrijft de reformatie van de liturgie door de eeuwen heen en laat daarbij zien dat de concentratie op kruis en opstanding van Christus vanuit de middeleeuwen ook in de gereformeerde liturgie behouden bleef. Vandaar ook de blijvend centrale plaats van het heilig avondmaal in de liturgie. De mis werd na de Reformatie hervormd, niet afgeschaft, want het verzoenend sterven van Christus moest centraal blijven staan.

Stichtelijke citaten

Dit alles wil niet zeggen dat aan de betekenis van Kerst werd voorbijgegaan. De Duitse onderzoeker Monika Costard publiceerde onlangs haar dissertatie over de vroomheid van de vrouwenconventen Sonsbeck en Geldern. Die plaatsen liggen nu in Duitsland, net over de grens bij Nijmegen, maar de teksten van die tijd zijn in het Nederlands.

Costard heeft indrukwekkend veel archiefonderzoek gedaan en heeft in haar boek vele, meestal stichtelijke, citaten opgenomen. Daaruit blijkt dat de middeleeuwse vroomheid geweldig rijk is aan materiaal dat zo in de Reformatie mee kon. En waar een mens vandaag ook heel goed mee verder kan.

Daarom tot slot van deze rubriek een citaat uit een gebed waaruit duidelijk wordt hoe kruis en kribbe, feit en hart bijeengehouden worden:

Here Ihesu Christe die om ons waers een onsprekelic kindekijn screyende en suykende die wolste in doekeren gewonden werden ende in die cribbe geleget werden. Wie bidden geeft ons voer dijn kijntheit dat leven der ewicheit, voer dijn screyinge blijtschap der selicheit, voer die melc overvlodicheit der sueticeit, voer dijn doekeren dat cleet der onsterflicheit, voer dijn cribbe… dat paradijs.

Dit gebed kan alleen verhoord worden als Kerst ook een boom heeft.

”Origenes und sein Erbe in Orient und Okzident”, door Alfons Fürst (red.); uitg. Aschendorff, Münster; ISBN 978 3 402 13710 9; 266 blz.; € 39,-;
”Athanasius Handbuch”, door Peter Gemeinhardt (red.); uitg. Mohr Siebeck, Tübingen; ISBN 978 3 16 150078 7; 578 blz.; € 49,-;
”Englische Mystik des Mittelalters”, door Wolfgang Riehle; uitg. C. H. Beck, München; ISBN 978 3 406 60652 6; 624 blz.; € 49,95;
”Sämtliche Schriften. Neue Edition, Band 12, van Valentin Weigel”, door Horst Pfefferl (red.); uitg. Frommann-Holzboog, Stuttgart; ISBN 978 3 7728 1848 6; 540 blz.; 2 delen, € 698,-; 
”Liturgie vom Frühen Mittelalter zum Zeitalter der Konfessionalisierung”, door Andreas Odenthal; uitg. Mohr Siebeck, Tübingen; ISBN 978 3 16 150941 4; 430 blz.; € 99,-;
”Spätmittelalterliche Frauenfrömmigkeit am Niederrhein”, door Monika Costard; uitg. Mohr Siebeck, Tübingen; ISBN 978 3 16 150200 2; 764 blz.; € 119,-.