Bij de Christus de Verlosserkathedraal in Moskou stonden vorige week tienduizenden mensen in de kou. Ze wachtten urenlang op hun beurt om binnen een glimp op te vangen van een gordel van Maria, die even op doorreis door Rusland was. Russisch-orthodoxe christenen beschouwen deze relikwie als een van de heiligste voorwerpen.

Peter d’Hamecourt –auteur van het zojuist verschenen boek ”Vladimir Poetin. Het koningsdrama”– is niet verbaasd. De oud-correspondent van het NOS Journaal deed jarenlang verslag vanuit Rusland en besloot er na zijn pensioen te blijven wonen. „De Orthodoxe Kerk behoort tot de Russische cultuur. Het is een onofficiële staatskerk.”

Maar de kracht van de Russische kerk is tegelijk haar zwakte. „Ze is onderdeel van de staat. In Nederland dient de staat de natie, in Rusland is het volk dienstbaar aan de staat. En de kerk doet mee.”

En de Russische staat, dat is tegenwoordig premier Poetin, die in maart voor de derde keer president wil worden. Land, volk en kerk draaien om hem. Niet alleen in postkantoren en rechtbanken hangt zijn portret, ook in bedrijven en in woonhuizen. „Hij is de gekozen monarch.”

Bij zijn aantreden eind 1999 als opvolger van president Jeltsin had Europa hoge verwachtingen van hem. Inmiddels beschrijft u hem als een autocraat. Waarom?

„In Rusland bestaat geen vrije burgersamenleving waarin het volk zich kan organiseren. Rechtspraak en pers zijn er niet onafhankelijk. Het parlement heeft geen zeggenschap. Er zijn wel verkiezingen. Maar die worden gehouden volgens de zogeheten verkiezingstechnologie, die vooraf zeker maakt dat Poetin wordt gekozen.”

Er doen meer partijen mee aan de verkiezingen, dus er is oppositie.

„Ja, maar behalve Jabloko zijn dit allemaal satellietpartijen van Verenigd Rusland. Voor deze staat Poetins leiderschap buiten discussie. Ook de media en de rechterlijke macht zullen zijn positie nooit ter discussie stellen.”

Is dat vol te houden?

„Moeilijk. De afgelopen weken is er via YouTube heel wat onthuld over het ronselen van stemmen. Ook zijn er sites waarop de hardste kritiek Poetin wordt gegeven.

Er was een jongen die op zijn school een poster van Verenigd Rusland zag. Al filmend met zijn mobieltje zette hij daaronder hoe die club in de volksmond heet: Partij van de dieven en oplichters. De rector werd daar boos over, maar de jongen antwoordde dat er volgens artikel 9 van de schoolwet in het onderwijs geen politieke propaganda mag plaatsvinden. Waarop de rector woedend zei dat dit deel was van zijn opvoeding als Rus. Door openbaarmaking op internet weten wij nu hoe het eraan toe gaat.

Vorige week bezocht Poetin een bokswedstrijd. Na afloop betrad hij de ring. Vanaf de tribunes werd hij getrakteerd op boegeroep. De tv-journaals monteerden daar ’s avonds applaus onder, maar uit de YouTubebeelden bleek duidelijk dat hij werd uitgejouwd. Jongeren hebben blijkbaar schoon genoeg van Poetin.”

Toch blijft hij razend populair. Zou hij ook zonder manipulatie een kans maken te winnen?

„Absoluut. Alleen zou zijn partij dan op 35 procent van de Doema blijven steken. Dat betekent samenwerken met andere partijen. En dat is niet de bedoeling.

Enkele jaren geleden haalde Verenigd Rusland nog 60 procent. Dat zal nu niet meer gaan. Ik ben benieuwd of men de 50 haalt. Wat dat betreft zijn de verkiezingen wel heel spannend.”

Valt er directe stembusfraude te verwachten?

„Er zijn 95.000 stembureaus, terwijl er slechts 1000 internationale waarnemers zijn. Bovendien stemmen 15 tot 20 van de mensen al voor 4 december per post. Daar is helemaal geen controle op. Dat biedt allemaal mogelijkheden.”

Poetin is nu twaalf jaar aan het bewind, eerst als president, en sinds 2008 als premier onder president Medvedev. Dat is lang genoeg om te kunnen zeggen wat zijn kwaliteiten als bestuurder zijn.

„In zijn eerste termijn wilde hij de eenheid van Rusland redden. Dat is gelukt. Daarna bracht hij economische groei, tot 2008. De volgende stap zou de modernisering van de economie worden.

Rusland is wel rijker geworden. Maar dat is allemaal te danken aan de hoge olieprijzen en de inkomsten uit andere grondstoffen. Dat is geen vaste basis. Waarschijnlijk gaat de export van gas de komende jaren afnemen.”

Zou Poetins succes onder een constante olieprijs anders zijn uitgevallen?

„Zonder twijfel. Zijn voorganger Jeltsin werkte met een prijs van 10 dollar per vat. Dat bracht Rusland aan de bedelstaf. Daarna zijn de prijzen omhooggeschoten. De nieuwe begroting van de regering is berekend op 120 dollar per vat. Maar we weten nu al dat het gemiddelde voor 2012 lager zal zijn.

Vergeet ook niet dat Rusland volgend jaar 27 procent van zijn begroting heeft gereserveerd voor veiligheid. Een kwart gaat dus naar leger en politie. Onderwijs en gezondheidszorg worden afgescheept met 5 of 6 procent.”

Wat is Poetins primaire drijfveer als Russisch leider?

„Dat Rusland weer een wereldmacht wordt. Niet eens zozeer militair. Vooral als energiemacht.”

Zijn rechterhand Medvedev presenteerde zich vier jaar geleden als innovator. Is daar iets van terechtgekomen?

„De intelligentsia geloofde daarom in hem. Totdat in september bleek dat hij slechts de lege stoel van Poetin had opgevuld, omdat die geen drie achtereenvolgende termijnen president mocht zijn. Over die moderniseringsagenda is iedereen heel sceptisch.”

U brengt Poetin in uw boek in verband met diverse politieke moorden. Staat het voor u vast dat hij daar verantwoordelijk voor is?

„Dat hoeft niet. Maar vaststaat wel dat Poetin in de afgelopen twaalf jaar een sfeer heeft geschapen waarin sommige misdrijven door justitie niet serieus worden onderzocht. Intussen wordt elke dag op de staatstelevisie gezegd dat Poetin alle besluiten neemt. Een echte democraat zou deze moorden laten onderzoeken.”

Is een revolutie zoals in Georgië en Oekraïne in Rusland mogelijk?

„Mogelijk wel, maar ik verwacht die niet. Poetin staat voor stabiliteit. Daar houden de Russen van. Dat zien ze als een stukje welvaart.

Ik vrees dat Poetin niet meer goed weet wat er onder het volk leeft. In veel autocratische regimes is de leider zo geïsoleerd dat hij nauwelijks nog goede informatie krijgt. Het valt op dat hier veel opiniepeilingen zijn. Waarschijnlijk is dat nog het enige middel om contact met het volk te houden.”

Kenmerkend voor Georgië en Oekraïne was de betrokkenheid van het middenveld bij de revoluties. Is dat in Rusland sterk genoeg?

„Volstrekt niet. Er is hoogstens een voetbalelftal, maar dat is geen teken van een levende burgersamenleving. Op internet is veel verzet te bespeuren, maar dat is niet georganiseerd. De middenklasse is heel apolitiek en is vooral met zichzelf bezig.”

En de kerk?

„Die is, typisch voor de hele Russische cultuur, in zichzelf gekeerd en wacht af wat de leider doet. Daarvan hoef je geen bewustwording te verwachten.”

Reagan bracht het Amerikaanse volk na de Vietnamoorlog weer zelfvertrouwen. Kun je datzelfde zeggen van Poetin?

„Wel voor zijn eerste vier jaar. Toen heeft hij de chaos van Jeltsin opgeruimd. Hij liet toen zien dat de Rus zich niet in de hoek laat drijven.

Nu is dat beeld anders. Van de jongeren ziet 37 procent geen toekomst in Rusland. Dat betekent niet dat ze allemaal weggaan, maar wel dat ze niet trots zijn op hun land.”

Lees ook het dossier Verkiezingen Rusland

Rusland heeft eigen weg naar democratie

De oppositie in Rusland wordt opgehitst door het Westen. Die boodschap bracht president Poetin zondag toen zijn partij Verenigd Rusland hem kandidaat stelde voor de presidentsverkiezingen in maart.

Die uitspraak geeft goed aan hoe Poetin zijn uitdagers ziet. Dat zijn geen echte Russen, maar verraders. En wat kan er erger zijn dan verraad in de ogen van iemand die patriottisme verkoopt?
Geen wonder dus dat (openlijke) leden van de oppositie af en toe een paar klappen krijgen van leden van de jongerenbeweging Nashi. Intussen zijn er ook al heel wat kritische stemmen voor altijd het zwijgen opgelegd.

Hugo Klijn signaleert het allemaal in zijn maandag gepresenteerde boek ”Russia, our Distant Neighbour” (”Rusland, onze verre buur”, uitgegeven door de Atlantische Commissie, Den Haag, 15 euro). Toch wil Klijn, die zelf diende op de Nederlandse ambassade in Moskou, Rusland niet te hard vallen. Zijn boek is overigens niet bedoeld voor de gemiddelde leek, maar voor vakgenoten en academici.

Democratie is goed, meent Klijn, maar daarin moeten we niet te fundamentalistisch worden. Zodra het ”gij zult worden zoals wij” is, doen we het fout. Rusland heeft dus zijn eigen weg naar democratie. Interessant om dat te lezen van een ambtenaar van het ministerie van Buitenlandse Zaken. Is dit ook de boodschap waarmee minister Rosenthal de wereld rondreist?

Klijn houdt ervan om ook Europa in een spiegel te laten kijken. Want in Rusland heeft het Westen niet zo’n goede reputatie. Bij alle gebeurtenissen in de twintigste eeuw waarbij het voortbestaan van Rusland op het spel stond (zoals in de Tweede Wereldoorlog en tijdens de jaren negentig) was het Westen steeds betrokken. Dat kwade bloed zit er nog steeds. En Poetin is sluw genoeg om dat dus uit te buiten.

In dit licht is het van groot belang dat Klijn wijst op de bizarre situatie dat de waardering van Russen voor hun leiders vrijwel tegengesteld is aan die van westerlingen. Europa vond Gorbatsjov een groot leider (daarom gaven we hem de Nobelprijs), maar in Rusland schaamde men zich voor hem. Jeltsin daarentegen deed het aanvankelijk goed in Rusland, maar zakte later af, in het buitenland precies omgekeerd. En terwijl Poetin in het Westen onder kritiek staat, is de binnenlandse steun voor hem nog altijd groot.

De wereld wacht trouwens af hoelang die steun er blijft. Want Poetin speelt het spel hoog en dat is soms het begin van het einde.

Boekinformatie

Vladimir Poetin. Het koningsdrama; Peter d’Hamecourt, uitg. Conserve, Schoorl, 2011; ISBN 978 90 5429 317 0; 269 blz.; € 19,99.