Prins Willem-Alexander, die geschiedenis studeerde, nam vorige maand het eerste exemplaar in ontvangst. ”De Bosatlas van de geschiedenis van Nederland” – een boek dat respect afdwingt. De atlas bevat meer dan 1500 kaarten, verdeeld over 576 pagina’s, van prehistorie tot heden. Een team van deskundigen heeft er drie jaar intensief aan gewerkt. De atlas wordt geleverd in een luxe linnen bewaardoos.

Je kunt zo’n reus met allerlei vragen bestoken: over topsport en popcultuur, over huizenbouw, consumptiepatronen en Deltawerken. Of je wilt graag weten op welke manier het christelijk geloof erin naar voren komt. Laten we eens een paar namen prikken.

Wat leert de atlas over Willibrord? Sla bladzijde 81 op, zegt het register. Daar staan kaarten over de uitbreiding van het christendom in Europa en de kerkelijke indeling in de achtste eeuw. Twee kaarten brengen de missiereizen voor en na Willibrords dood (in 739) in beeld. De auteurs schrijven dat Willibrord als „missiebisschop” voor de Friezen wordt geïnstalleerd. Missionarissen –protestanten zullen later van zendelingen spreken– bouwen in hun werkgebieden kloosters en kerken. Monniken dragen christelijke waarden over door heiligenlevens te schrijven, waarin het ideaalbeeld van een christelijk leven ten voorbeeld wordt gesteld aan de gelovigen.

Hoe staat het met Thomas a Kempis? Volgens het register moeten we nu bladzijde 174-175 opslaan. Die pagina’s gaan over kunstenaars en wetenschappers in de Bourgondische en de Habsburgse tijd. Op een paginagrote kaart worden ze met gekleurde icoontjes aangegeven: paars rondje met een noot er in = componist; rood huisje = architect; geel poppetje = beeldhouwer; blauw boek = schrijver. De naam van de persoon staat bij de plaats waar hij of zij heeft gewerkt. Ooit van Melchior Broederlam gehoord? Vlaams kunstschilder, rond 1400. Schrijver Thomas a Kempis (1380-1472) staat bij Zwolle. Uit de tekst valt te leren dat A Kempis hoort bij de stroming van de moderne devotie, met Geert Grote als belangrijkste voorganger. „Het meest gelezen boek van die beweging is ”Over de navolging van Christus” van Thomas a Kempis. Vanuit Windesheim, bij Zwolle, worden overal nieuwe kloosters gesticht. Een paginagrote kaart laat de belangrijkste kloosters, broeder- en zusterhuizen aan het eind van de vijftiende eeuw zien: van Groningen tot Gent, en van Keulen tot Burg (op Texel).

Hulpeloos wezen

De moderne devotie krijgt de ruimte, Calvijn daarentegen komt er wat bekaaid af. Op de kaart ”Godsdiensten in Europa rond 1550” prijkt zijn naam bij Genève: ”Calvijn, 1536, Onderwijs in het christelijk geloof.” Verder wordt hij genoemd in het kielzog van Luther. Die leerde, zo meldt de atlas, „dat de gelovige de bemiddelende rol van de kerk en geestelijken niet nodig heeft om in de hemel te komen. Sacramenten, aflaten en de voorspraak van Maria of heiligen zijn dus niet nodig. Verzoening met God is alleen mogelijk door innerlijk geloof, vertrouwen op God en inspiratie uit de Bijbel.” Calvijn gaat nog verder: „Volgens Calvijn is de mens een hulpeloos wezen, dat niets kan doen om zijn bestemming na de dood te beïnvloeden. God heeft alles al voorbeschikt (predestinatie).”

Verderop blijkt dat het grootste theologische dispuut in de zeventiende eeuw over dat leerstuk gaat. ”Een politiek gespannen tijd”, heten de bladzijden waarop de aartsrivalen Gomarus en Arminius worden genoemd. „Gomarus meent dat God al bij de schepping heeft bepaald dat sommigen zijn voorbestemd tot het geloof en het eeuwige leven, terwijl anderen verdoemd zijn. Volgens Arminius heeft de mens de vrijheid om te kiezen voor het geloof en daarmee voor het eeuwig leven.”

Naar de namen van Voetius, Teellinck en Revius speurt men tevergeefs. Wel verschijnen Willem Bilderdijk en Isaac da Costa, onder het kopje ”Verlichting en Romantiek in de letteren”, op het toneel. „Tussen 1800 en 1820 dringt de Romantiek in Nederland door, al is het effect lang niet zo sterk als in andere Europese landen. Veel invloed heeft de schrijver Willem Bilderdijk, met name in predikantenkringen. Bilderdijk is de vader van het Réveil. Een andere leidende figuur binnen het Réveil is Isaac Da Costa, een leerling van Bilderdijk.” Ook hier weer de kaart van kunstenaars en wetenschappers met de kleurige icoontjes.

Ds. I. Kievit

Is er nog iets te vinden over de kleine protestantse luyden? Komt ‘zijn’ SGP voor, ds. G.H. Kersten zelf is afwezig, evenals ds. G. Wisse en ds. I. Kievit. Wel is daar ds. Abraham Kuyper – maar dat is dan ook iemand van een andere statuur. Op bladzijde 358 wordt hij genoemd als leider van de Doleantie, een afscheiding van de Hervormde Kerk van zo’n 140 gemeenten in Zuid-Holland, Zeeland, Friesland en de Veluwe – inzichtelijk gemaakt op een kaart met groentinten. Zijn Anti-Revolutionaire Partij (1879) is de eerste politieke partij in Nederland. Op de pagina’s ”Onderwijs in ontwikkeling 1840-1914” verschijnt Kuyper nogmaals, nu als oprichter van de Vrije Universiteit.

Het christelijk geloof is in Nederland grotendeels van de kaart geveegd, blijkt uit de pagina’s over ontkerkelijking. „Hoewel velen Nederland beschouwen als een hervormde natie, erfenis van de calvinistische dominantie tijdens de Republiek, is dat schijn. De Nederlands-hervormde kerk, rond de eeuwwisseling nog het geestelijk tehuis van bijna de helft van de Nederlanders, loopt al jaren leeg.” Minder te lijden van geloofsafval hebben de „rechtzinniger gereformeerden”, zo valt te lezen. „Zij vormen een stabiele minderheid, die overigens is samengesteld uit een groot aantal voor de buitenstaander verwarrende afsplitsingen. Ze zijn geconcentreerd in de zone die van Zeeland via de Alblasserwaard en de Veluwe tot in Overijssel reikt. Pas na 1985 kalft ook hun aanhang geleidelijk af.”

Boekgegevens

”De bosatlas van de geschiedenis van Nederland”, door J. G. A. Bazelmans, W. F. Brinkman e.a. (red.); uitg. Noordhoff Uitgevers, ISBN 978 90 01 12094 8; 576 blz.; tot 31 december € 99,95, daarna € 119,95.