Maar velen weten niet wie die man is: prof. dr. A. Th. van Deursen (23 juni 1931), emeritus hoogleraar nieuwe geschiedenis van de Vrije Universiteit Amsterdam. Zijn specialisme is het Nederland van de zestiende en van de zeventiende eeuw. Daarnaast wordt hij beschouwd als dé autoriteit op het gebied van de godsdienstige verhoudingen in die periode. Van Deursen is een van de meest vooraanstaande en productieve historici van Nederland. Hij publiceerde onder meer ”Bavianen en slijkgeuzen”; ”Mensen van klein vermogen. Het kopergeld van de gouden eeuw”; ”Een dorp in de polder”; ”Maurits van Nassau. De winnaar die faalde”; ”De last van veel geluk”; ”Een hoeksteen in het verzuilde bestel” en vele andere studies en artikelen.

Maandag is zijn jongste werk gepresenteerd, ”In Katwijk is alles anders. Een christelijk dorp ontmoet de wereld”. Hierin beschrijft Van Deursen de geschiedenis van Katwijk van 1940 tot 2005. Het doet wat vreemd aan om een boek te bespreken waar ik ook zelf driemaal in word genoemd en waarin zeer vele andere nog levende personen voorkomen.

Dat maakt het ook tot een waagstuk. Hoe komen al die figuren er in deze studie van af? En in hoeverre verstaat Van Deursen de kunst om objectief te blijven? In elk geval kunnen we spreken van opnieuw een uitermate knappe studie vanuit een onovertroffen nauwgezet en uitgebreid bronnenonderzoek. Het is zeer prettig en gemakkelijk leesbaar in een goede en bijna moderne stijl. Wie Van Deursen kent, verbaast zich bijna over zijn verrassend eigentijdse taalgebruik. Wat mij betreft is het boek een must voor elke Katwijker en een aanrader voor alle anderen die ‘iets’ hebben met Katwijk. Om het op z’n Katteks te zeggen: „Geweun, een verrukkeluk bouk, ’t is iet ars.”

Cultuurgeschiedenis

Het boek kent drie delen: ”Een christelijk dorp (1940-1960)”, ”Uitgedaagd door de geest der eeuw (1965-1983)” en ”Nooit meer zoals vroeger (1980-2005)”. Hoofdlijnen in elke periode zijn zaken als bad- en strandleven, horeca, politiek leven, kerkelijk leven, economische bedrijvigheid, jeugd en jongerenleven en cultuur. Opvallend zijn daartussen subitems als ”Homoseksuelen in Katwijk”, ”De vrouw in Katwijk”, ”Welkom, vreemdeling”. Van Deursens studie is zodoende meer een cultuurgeschiedenis dan een doorsnee lokale geschiedenis. Dat toont de grootheid van de meester.

Wat mij betreft had de titel overigens net zo goed kunnen zijn ”In Katwijk wórdt alles anders”. Want dat is de lijn die Van Deursen trekt, of liever, vanuit de bronnen ziet opkomen. Maar zelfs in die ontwikkeling wil Van Deursen het blijvende anders-zijn van Katwijk aanwijzen. Of moet ik zeggen: vasthouden? Of hij daarin geslaagd is, laat ik graag aan het oordeel van de lezers over.

Oorlogsjaren

In deze recensie wil ik op enkele van de zeer vele zaken wijzen die mij opvielen. Allereerst de houding van de Katwijkers en van de kerken in 1940-1945 ten aanzien van de bezetter. Van Deursen wijst scherp aan dat velen vrijwillig voor de bezetter hebben gewerkt. Dat komt, dunkt mij, omdat naast het geloof –zij het in steeds mindere mate– de materie, hard werken, geld verdienen, sparen, en kapitaalvorming belangrijke drijfveren voor de Katwijkers waren en nog steeds zijn. Ook dat komt in dit boek duidelijk naar voren. Van Deursen schrijft over de, naar mijn inzicht, toch wat dubieuze rol van de Hervormde Kerk in dezen in tegenstelling tot de karaktervolle, standvastige en consequente houding van de Gereformeerde Kerken.

Ik miste een lijst met bedrijven en particulieren die met een veel groter vermogen de oorlog uit­kwamen dan ingingen. Dat ligt wellicht te gevoelig? Wel wijst Van Deursen er terecht en fijntjes op hoe velen van hen na de oorlog weer in allerlei verbanden, ook kerkelijk, vrijwel geruisloos een voorname plaats innamen.

Visserij

Van Deursen noemt in een van de prachtig gedeelten over de visserij (waarvan hij de ontwikkelingen in kort bestek uitnemend weergeeft) wijlen de schipper Klaas van der Plas (bijgenaamd Klaas van Barwerde). Hij ging tot het uiterste, vooral bij ruw weer, en eiste alles van zijn bemanning; hard doch rechtvaardig. De jongens verdienden goed bij hem. Deze markante man deed op hoge leeftijd nog geloofsbelijdenis.

Indrukwekkend (en dat vermeldt het boek niet) is dat hij een echte held was. Hij heeft het leven van velen gered uit de woedende baren, ook van parachutisten in oorlogstijd, door hen onverschrokken achterna te springen. Toen echter zijn eigen zoon overboord ging, moest men hem met meerderen tegenhouden. De jongen was niet meer te redden. Het heeft Van der Plas’ verdere leven gestempeld.

Kerkelijke richtingen

Ook wordt er in dit boek veel aandacht besteed aan de richtingen­strijd in de Katwijkse kerk. Boeiend en ook een beetje spannend voor ingewijden en kerkelijk meelevenden. Toch kun je je afvragen of het voor de lezers allemaal wel zo relevant is. Een jongere generatie kan er, ben ik bang, weinig tot niets mee.

Veel aandacht is er voor de kleurrijke persoonlijkheid van T. J. M. Jansens, die jarenlang het gezicht van de seculiere richting in de politiek bepaalde. Vaak kwam hij in hevige botsing met de zeer goed van de tongriem gesneden christenpoliticus en huisarts J. H. ten Hove. Beiden overtraden in het vuur van het debat de normen van het wederzijdse respect nogal eens. Ik acht Van Deursens beoordeling van Jansens voor een onafhankelijk geschiedschrijver overigens iets te sterk subjectief bepaald.

Om nog een van de tientallen items uit dit boek te noemen: het onverwachte en actuele deel over de homo’s in Katwijk. Van veel zaken die Van Deursen benoemt, wist ik niet. Wel mag duidelijk zijn dat er in het overwegend conservatief-christelijke Katwijk nog steeds amper ruimte is om zonder hoog­oplopende emoties een openhartige en publieke discussie te voeren over het hoe en wat van homoseksualiteit. Laat staan dat het algemeen geaccepteerd zou zijn.

Staphorst, Urk

Al met al ziet de schrijver Katwijk naar mijn gevoel toch iets te graag in het rijtje met Staphorst, Bunschoten, Urk en Werkendam. En hoe ik dat rijtje ook waardeer en prefereer boven Amsterdam en andere vrijplaatsen, daar hoort het echt niet meer – zo het er ooit echt hoorde. Het gegeven dat God in sneltreinvaart uit Katwijk dreigt te verdwijnen, vind ik, in dit overigens excellente en prachtig uitgegeven boek, toch iets te zwak doorklinken.

De auteur was bijna twintig jaar predikant van de hervormde gemeente te Katwijk aan Zee.

Boekgegevens

In Katwijk is alles anders. Een christelijk dorp ontmoet de wereld, 1940-2005, dr. A. Th. van Deursen; uitg. Bert Bakker, Amsterdam, 2011; ISBN 978 90 351 3657 1; 462 blz.; € 25,-.