Volgens Donatus, de grootste verzekeraar van kerken en klooster, zullen in de komende tien jaar duizend kerkgebouwen gesloten wordt. Dus niet alleen in Den Haag. En ook niet alleen in de grote steden. Gaat in ons land het Licht uit?

Prachtig fotomateriaal en heldere tekst bevat het boek van de Italiaanse architectuurhistoricus Vittorio Franchetti Pardo over de ontstaansgeschiedenis van de Europese stad. Eerst gaat hij echter in op de ontwikkeling van steden in de oude culturen. Pardo beschrijft de steden in het oude oosten en in de Griekse wereld, plaatsen met hoogstaande culturen met centraal in de stad tempels en torens gewijd aan een breed scala van goden. Hoe mooi de reconstructietekeningen ook zijn, feit is dat de gebouwen nu verdwenen zijn of slechts als ruïne bestaan.

Hierna behandelt Pardo dan de meer westerse steden, met name Rome, waar in de loop van de tijd op steeds meer plekken christelijke kerken werden gebouwd en geopend die tot op de dag van vandaag het stadsbeeld bepalen. De vraag kan bij het lezen van dit boek opkomen of er over een aantal decennia ook een fotoboek verschijnt met afbeeldingen van ruïnes van kerken, symbolen van een uit het Westen verdwenen christelijke religie. De inrichting van nieuwe steden geeft wat dat betreft weinig moed, want de kerken worden in aantal en omvang kleiner.

Een goed voorbeeld is de stad Mainz, zoals die te zien is in een boek met 300 foto’s van Franz Dumont en Ferdinand Scherf. De binnenstad wordt gedomineerd door kerken, met name door de imponerende dom. Maar in de buitenwijken is de kerk al veel minder present, terwijl daar juist de moskee in opkomst is.

Datzelfde geldt nog sterker voor de ooit zo mooie stad Dresden, omdat de christenheid in de voormalige DDR enorme klappen heeft gehad. Dat de situatie tijdenlang anders was, toont de Duitse kunsthistoricus Heinrich Magirius aan in zijn boek over de Dresdner Frauenkirche. De schitterende kerk die in de Tweede Wereldoorlog –net als de stad zelf– afschuwelijk werd verwoest. Dat zo’n kerk er ooit kwam, laat zien hoe belangrijk en invloedrijk de kerk in die tijd was. En toch, zou het feit dat juist deze kerk uit het puin herbouwd en heropend werd, ook een teken van hoop kunnen zijn?

Voorbeelden dat de kerk na een tijd van verval, verdrukking, verdeeldheid en vermindering toch weer tot leven en zelfs tot bloei en groei kwam, zijn er voldoende. Zo wijdde de Oostenrijkse archivaris Christine Tropper haar dissertatie aan het geheime protestantisme in Karinthië in de periode 1731-1738. Het is een tijd waarin de protestanten ondergronds moeten gaan vanwege de felle contrareformatorische acties van kerk en overheid. De vele documenten die in dit boek zijn bijgevoegd leveren daarvan het bewijs.

Op boeiende wijze beschrijft Tropper hoe de protestantse gemeenten ondanks grote tegenslagen toch staande bleven en hoe de druk en vervolging ook onverwachte vruchten produceerden. Vandaar ook de treffende naam van deze studie over de gloed die onder de as aanwezig blijft.

Ook de Duitse historica Katharina Kunter legt in haar overzichtswerk van 500 jaar protestantisme een zeker optimisme aan de dag. Haar laatste hoofdstuk heeft zij ”een wereld aan mogelijkheden” getiteld. Daarin beschrijft ze de periode van de twintigste eeuw tot nu – ze had die tijd ook heel anders kunnen duiden.

Mogelijkheden voor het protestantisme dus, maar dan moet je die mogelijkheden wel zien en benutten. Kunter baseert haar vertrouwen op de oecumenische resultaten die bereikt worden, op het feit dat de kerk ondanks het nationaalsocialisme heeft stand weten houden. Haar benadering is dat we niet te veel naar Europa moeten kijken, maar de groei van het christendom wereldwijd voor ogen moeten houden. Een bemoedigend boek dus. En met vele mooie afbeeldingen.

Zo bevat de kerkgeschiedenis talloze voorbeelden van mensen die in de Bijbel aanwijzingen vonden voor een hoopvolle toekomst en er ook de boodschap van het ”ora et labora” in aantroffen. De Duitse kerkhistoricus Jan Carsten Schnurr schreef zijn dissertatie over de visies op de geschiedenis binnen de opwekkingsbeweging in Duitsland in de 19e eeuw. Natuurlijk bevatten die visies voorstellingen over het verval van de kerk, maar voor de meesten van deze opwekkingspredikers was het verval meer iets van het verleden en zouden heden en toekomst vernieuwing en groei brengen.

Hoewel men de eigen tijd zag als een periode van tegenstellingen en spanningen, werd men door de enorme zendingsarbeid in binnen- en buitenland gesterkt in de overtuiging dat kerk en geloof steeds meer zouden gaan groeien. Het is een verademing om vandaag deze visies van toen te lezen.

Het doorbladeren en lezen van de bibliografie van Abraham Kuyper wekt bewondering. Tjitze Kuipers, emeritus predikant van de Protestantse Kerk in Nederland, heeft kerk en wetenschap een indrukwekkende dienst geleverd met dit overzicht van al Kuypers werken, inclusief de vertalingen. Het boek wordt woensdag feestelijk gepresenteerd aan de Vrije Universiteit, ook een ‘kind’ van Kuyper. Abraham Kuyper heeft veel kritiek gekregen op zijn (theologische) opvattingen, maar zijn werk is actueel als nooit tevoren. Dat is mede de verdienste van een ander ‘kind’ van Kuyper, George Harinck, die de inleiding op de bibliografie schreef.

Kuyper geloofde in de kracht van de Geest om via mensen grote dingen te doen, en die gebeurden ook. Christenen moeten niet met een boekje in een hoekje gaan zitten, niet knus in de kerk bij elkaar komen, weg van de boze wereld, maar midden in de wereld kerk en christen zijn.

Zo’n bibliografie geeft moed en hoop, juist omdat de focus niet op Abraham Kuyper komt te liggen, maar op hetgeen hij in een titel van een van zijn werken verwoordde: ”Pro Rege” (voor de Koning). Wellicht zou het in de kerk beter gaan als we meer voor de Koning en minder voor onszelf bezig zouden zijn.

Boekgegevens

”Die Geburt der Europäischen Stadt”, door Vittorio Franchetti Pardo; uitg. Philipp von Zabern, Mainz; ISBN 978 3 805 342 513; 238 blz.; € 49,90;
”Mainz. Menschen, Bauten, Ereignisse”, door Franz Dumont en Ferdinand Scherf (red.); uitg. Philipp von Zabern, Mainz; ISBN 978 3 8053 4247 6; 392 blz.; € 39,90;
”Die Dresdner Frauenkirche”, door Heinrich Magirius; uitg. Deutscher Verlag für Kunstwissenschaft, Berlijn; ISBN 978 3 87157 211 X; 462 blz.; € 49,95; 
”Glut unter der Asche und offene Flamme”, door Christine Tropper; uitg. Oldenbourg/Böhlau, München; ISBN 978 3 486 70429 7; 502 blz.; € 69,80;
”500 Jahre Protestantismus”, door Katharina Kunter; uitg. Gütersloher Verlagshaus, Gütersloh; ISBN 978 3 579 08097 0; 240 blz.; € 39,95;
”Weltreiche und Wahrheitszeugen. Geschichtsbilder der protestantischen Erweckungsbewegung in Deutschland 1815-1848”, door Jan Carsten Schnurr; uitg. Vandenhoeck & Ruprecht, Göttingen; ISBN 978 3 525 55014 4; 464 blz.; € 76,95;
”Abraham Kuyper. An Annotated Bibliography 1857-2010”, door Tjitze Kuipers; uitg. Brill Leiden; ISBN 978 90 04 21139 1; 756 blz.; € 217.