De vraag of de Geest toch ook niet in andere religies werkzaam is dan alleen de christelijke, komt allereerst nogal eens aan de orde in het kader van discussies over de exclusiviteit van het christelijk geloof. Dan suggereert de vraag een bepaalde tegenstelling. Tegenover de unieke en exclusieve plaats en betekenis van Christus wordt een beroep gedaan op het werk van de Geest. Verondersteld wordt dat het werk van de Geest veel breder is dan het werk van Christus.

De vraag kan zich in de tweede plaats ook aan je opdringen vanuit een waargenomen religieuze praktijk: de diepe eerbied bij een moslim, de diepe zelfkennis van het zondige menselijk hart binnen bepaalde stromingen van het boeddhisme of hindoeïsme, of de volledige toewijding die je aantreft bij aanhangers van weer een andere godsdienst. Het is zo oprecht, zo echt, dat je maar moeilijk kunt geloven dat ze er ‘naast’ zitten.

In de derde plaats wordt er soms ook gewezen op allerlei parallellen tussen het christelijk geloof en andere godsdiensten. Daarmee zou 
zijn aangetoond dat de Geest ten diepste toch dezelfde dingen leert.

Ik wil bovenstaande vraag langs deze drie invalshoeken beantwoorden en afsluiten met een vraag aan ons eigen adres.

Geen twee gezichten

1. Het is waar dat het werk van de Geest meer omvat dan het werken van de wedergeboorte, geloof en bekering. Zijn werk kent universele aspecten. Juist de christelijke belijdenis van de verdorvenheid van de mens brengt de erkenning met zich mee van het werk van de Geest in alles wat er op deze wereld aan waarheid, schoonheid en goeds is. Werkt de Geest in andere religies? Ja! Maar dan net zo als een bevestigend antwoord op de vraag: Werkt de Geest in de natuur? Of: Werkt de Geest in de cultuur? Ook die vragen kunnen positief beantwoord worden.

Maar er bestaat geen God met twee gezichten: het ene gezicht van Christus en het andere van de Geest, het ene van een bijzondere openbaring en het andere van een algemene openbaring. De Heilige Geest is volgens de Bijbel geen op eigen houtje rondreizende evangelist, maar afgevaardigde van Christus. In het werk van Beiden openbaart Zich de Vader.

Werkt de Geest ook in andere religies? Ja, want de Heere heeft Zijn kosmos niet losgelaten, maar manifesteert Zich aan hem en in hem. Ook zo vormen het werk van de Zoon als het ”zaaiende Woord” –dat de mensheid wijsheid geeft in bijvoorbeeld wetgeving en ordening– en het werk van de ”broedende Geest” (Gen. 1:2), die in de natuur nieuw leven wekt en de mensen de adem geeft, geen tegenstelling.

Verdringing

2. Inderdaad kunnen we soms diep onder de indruk raken van religieuze praktijken van niet-christenen. Wanneer mensen met een geweldige toewijding hun leven vormgeven aan de hand van religieuze voorschriften, dwingt dat respect af. Voor zover we religie kunnen zien als antwoord op Gods algemene openbaring in de natuur, dan roepen deze dingen terecht respect op.

Er is echter ook een andere kant die in de Bijbel nadrukkelijk naar voren komt. Daarbij blijken typeringen als verdringing, vervanging en rebellie op hun plaats. Het innerlijk verzet tegen God zorgt ervoor dat wanneer God de mens tegemoet treedt, de mens die gewaarwording verdringt en wegstopt. Hij maakt deze indruk onschadelijk door hem te vertalen in eigen religieuze opvattingen.

Er zijn waarheidselementen in andere religies. Dat hangt nauw samen met wat we hiervoor bij het eerste gezichtspunt toestemden: de Geest werkt in andere religies. Echter, die elementen maken deel uit van een systeem dat haaks staat op het Evangelie. Je kunt niet vanuit het leven van aanhangers van andere religies parallellen trekken tussen bijvoorbeeld gebedspraktijken, omdat de leer waarbinnen een bepaalde praktijk functioneert totaal anders is. Zondekennis van een atheïstische hindoe is nog geen erkennen van onze schuld voor het aangezicht van onze Schepper.

Kan de Geest dan een dergelijke religie niet gebruiken als ”voorbereidend werk”? Wie zouden wij zijn om te zeggen van niet. In Zijn voorzienige leiding kan de Heere ook langs die weg leiden om het Evangelie als werkelijk antwoord te gaan zien op het diepste probleem van de mens. Maar dat houdt omgekeerd niet in dat wij gaan zeggen dat de Geest ‘natuurlijk’ ook in andere religies werkt. Dat de Geest in andere religies aan het werk kan zijn, wil niet zeggen dat die andere religies uiteindelijk allemaal wegen naar God zijn. De Geest van de waarheid wordt bestreden met het religieus ongeloof dat de leugen liever heeft dan de waarheid.

Inhoudelijke verschillen

3. Zijn bepaalde godsdiensthistorische parallellen een bewijs dat de Geest in andere religies werkzaam is? Ik spits die vraag even toe op een kardinaal voorbeeld: de zoendood van Christus. In godsdienstwetenschappelijke studies is vastgesteld dat de gedachte dat een land door een middel ter verzoening van de goden van kwaad gereinigd kon worden, in de oudheid breed ingeburgerd was. Toch doorbreekt de christelijke verkondiging van de verzoening dat antieke voorstellingskader radicaal. Dat is bijvoorbeeld zo wat betreft de reikwijdte van de christelijke verzoeningsleer: geen verzoening van een speciale misdaad, maar van de collectieve schuld van de mensheid. Dat blijkt des te duidelijker wanneer het gaat om het initiatief tot verzoening: genade is geen resultaat van verzoening, maar de grond van de verzoening in God Zelf.

Bij alle parallellen dienen we allereerst inhoudelijk te letten op de verschillen die er zijn. Daarbij zijn we als christenen ervan overtuigd dat de oudtestamentische parallellen een unieke plaats hebben in het kader van wat het Nieuwe Testament ons getuigt over Jezus’ verzoenend sterven. Een bewijs dat de Geest in die andere heidense religies werkt, kunnen de parallellen niet zijn vanwege de inhoudelijke verschillen. Wel blijkt de verkondiging in een taal te gebeuren die voor een breed publiek begrijpelijk was.

Ten slotte is het nuttig om de vraag ook op onszelf toe te passen. Werkt de Geest nog in onze eigen christelijke religie? Die vraag mag best eens klemmen. Alle godsdienst buiten Christus om is ten diepste heidendom: zelfhandhaving voor God.

Dr. M. J. Kater, christelijk gereformeerd predikant te Sint Jansklooster en docent apologetiek aan de Theologische Universiteit Apeldoorn. Heeft u een vraag voor deze rubriek of wilt u reageren? weerwoord@refdag.nl

Verder lezen over dit onderwerp
Paul Visser, ”Veelkleurige religiositeit in de wereld; over de vraag wat er mis is met andere religies”, in: J. Hoek (red.), Verantwoorde hoop (Groen 2011).
Robert Doornenbal, Ma(i)len over de wereldreligies. In gesprek over het Evangelie en andersgelovigen (Zoetermeer 2007).
Over godsdiensthistorische parallellen:
M. Hengel, The Atonement. A Study of the Origins of the Doctrine in the New Testament (Londen 1981), 1-32.
M. A. Green, Dying for the Gods. Human Sacrafice in Iron Age and Roman Europe (Charleston 2001).