Lorenz, van huis uit wiskundige, was er helemaal niet opuit om te verklaren hoe tornado’s ontstaan. De les van Lorenz is dat een kleine verandering binnen een gevoelig systeem grote consequenties heeft: als die vlinder er niet was geweest, zou die orkaan mogelijk niet ontstaan zijn of een heel andere koers genomen hebben.

Kleine verschuivingen hebben soms enorme gevolgen. Dat maakt het haast onmogelijk om vooraf een oordeel uit te spreken over een nieuwe uitvinding, een apparaat dat net op de markt komt of een techniek die nog niet eens ingeburgerd is. En tegelijkertijd komt er, juist op het terrein van nieuwe media, dagelijks dit soort vragen bij: Wat gebeurt er als een school de krijtborden vervangt door digitale smartboards? Maakt het uit of je de Bijbel leest van een computerscherm? Betekenen 3D-schermen, waarop je ook diepte kunt zien, een nieuwe aanslag op de leescultuur? Wat zijn de gevolgen als naast minister X ook dominee Y gaat twitteren? Leent een powerpoint zich voor de punten van een preek?

Voor een eerlijk antwoord moet je bij zulke vragen ook langetermijneffecten meenemen, van vlinder tot orkaan, zogezegd. Om maar een voorbeeld te noemen: toen de eerste auto’s verschenen, stonden begrippen als parkeermeter, file en milieuverontreiniging nog niet in het woordenboek. Wie dacht er toen aan dat die uitvinding het mogelijk zou maken om buiten je woonplaats te werken? Niemand besefte dat de auto een einde zou maken aan de geïsoleerde positie van mensen op het platteland. Er was geen ethicus die mobiliteit beschouwde als bedreiging voor gezamenlijke gezinsmomenten rond het avondeten.

Een ander voorbeeld is dat van de boekdrukkunst. De rooms-katholieke Gutenberg heeft amper kunnen vermoeden dat zijn uitvinding niet alleen het drukken van aflaten mogelijk maakte, maar ook de Reformatie sterk zou be­vorderen. Als je dat tot je door laat dringen, is het haast onmogelijk om nu al wat te zeggen over de langetermijneffecten van Facebook, Flickr of internetfilters.

Het vlindereffect kwam bij me boven toen ik het boek ”The Next Story” van de Canadese predikant en blogger Tim Challies las (uitg. Zondervan, Grand Rapids). Challies’ boek gaat over de gevolgen van de digitale explosie en is een eyeopener voor ieder die wat dieper na wil denken over nieuwe media. Waarom zit er wel een bijsluiter bij medicijnen, vraagt Challies zich af, en niet bij mobieltjes? Geen enkele fabrikant waarschuwt dat het mobieltje het gezinsleven ontwricht, plotseling kan afgaan op een ver­velend moment, verouderd zal zijn voor het 
bel­contract afgelopen is en misschien zelfs hersen­tumoren kan veroorzaken.

Het is maar een van de vele argumenten die Challies noemt en die tot nadenken stemmen. Rode draad in z’n boek is dat de meeste digitale vernieuwingen onvermijdelijk zijn, maar dat er wel een verborgen prijskaartje aan hangt. Hij legt de vinger op de zere plek als hij daaraan toevoegt dat veel mensen geneigd zijn om de voordelen en gemakken van nieuwe technieken breed uit te meten, terwijl ze de kosten ervan bagatelliseren.

Snoepgoed

Dat rafelt Challies flink uit en hij ontziet niemand in zijn analyse. De tv, snoepgoed voor de hersenen, bracht ons een nieuwe vorm van afgoderij. Internetters lezen geen teksten meer, maar huppelen heen en weer over webpagina’s. Mobieltjes vervagen de grens tussen werktijd en vrije tijd en leiden ons af tijdens ons gebed. Het boek staat ook vol ontdekkende vragen: „Haast ik me om een apparaat te kopen zodat ik de eerste ben op kantoor, school of kerk die dat bezit? Waarom wil ik nu écht dat ding hebben? Wil ik dat toestel om meer koopjes te vinden, m’n biedingen bij te houden; mijn afgoden te voeden en hun greep op mijn leven te versterken?”

Zo vuurt Challies zijn vragen af op de lezer: over de invloed op het liefhebben, denken, onthouden en vertrouwen. De vragen zijn terecht, de antwoorden die hij probeert te geven, zijn prikkelend, maar treffend en geloofwaardig.

De indruk kan ontstaan dat Challies alleen sombert over nieuwe media, maar dat is niet juist. 
Hij is blij met de invloed van christelijke weblogs en de daardoor gestimuleerde beweging van 
New Calvinism. Maar hij waarschuwt tegen de valkuil van anoniem surfen en reageren, is uiterst kritisch over virtuele kerken, wijst op risico’s die onder de oppervlakte liggen en komt met tegendraadse adviezen over digitaal vasten, radicaal ontvrienden, jezelf wantrouwen, en het delen van je onlinegedrag met elektronische maatjes.

Het vlindereffect valt niet te berekenen. Maar christenen die geloven in een God Die alle dingen bestuurt, en waar nodig tegen de stroom ingaan van deze vreemde nieuwe wereld, kunnen uit­eindelijk grote verschillen veroorzaken, terwijl The Next Story zich als een wervelwind ontrolt.

Reageren aan scribent? welbeschouwd@refdag.nl