De kerkvaders van de Vroege Kerk krijgen binnen de gereformeerde gezindte meer (positieve) aandacht dan voorheen. Een tijdlang overheerste het idee dat, bij alle respect voor Augustinus, toch de goede en orthodoxe theologie begint bij de reformatoren en de nadere reformatoren.

Overigens mogen we niet denken dat deze afstandelijkheid tegenover de kerkvaders vanaf het begin kenmerkend is voor het protestantisme. Integendeel. Calvijn en Luther waren grote kenners van de kerkvaders, van Augustinus in het bijzonder. Intensief hebben zij hun geschriften bestudeerd en gebruikt, om tegenover de kerk van Rome te laten zien dat de Reformatie geen nieuwlichterij was. De kerkhervorming was niet het ontstaan van een nieuw protestants geloof, maar een terugkeer tot één heilig, algemeen christelijk geloof.

Tegelijk is bij de reformatoren te merken dat zij de kerkvaders niet alleen gebruikten om zich tegenover Rome te verdedigen. Dat zou slechts een negatief gebruik zijn. Nee, zij voedden zichzelf ook geestelijk met de geschriften vanuit de Vroege Kerk. Hun theologische rijkdom is ondenkbaar zonder de bevruchting van de kerkvaders.

En de Nadere Reformatie? Komt het daarvandaan dat de protestanten ophielden de Vroege Kerk te bestuderen en zich voortaan tot de reformatoren beperkten? Opnieuw moeten we zeggen: zeker niet. Iemand als Voetius citeert veel vaker de kerkvaders van de Vroege Kerk dan de geschriften van de reformatoren. In de Nadere Reformatie zette men de lijn voort om grondig de kerkvaders te bestuderen en van hen te leren. Kennelijk is in een latere vervaltijd het contact met de Vroege Kerk zoekgeraakt. Het komt in ieder geval niet door de reformatoren en de nadere reformatoren. Als er dus in de gereformeerde gezindte meer belangstelling is voor de Vroege Kerk, dan is dat in feite een hernieuwde aansluiting bij de (Nadere) Reformatie.

Hoe is de huidige toenemende belangstelling voor de Vroege Kerk te verklaren? Om te beginnen valt op dat in de Verenigde Staten binnen de Bijbelgetrouwe protestantse kerken eenzelfde ontwikkeling is waar te nemen. Vervolgens kan genoemd worden dat er vanaf de jaren 60 wereldwijd steeds meer vertalingen van het werk van kerkvaders zijn verschenen. In het Nederlandse taalgebied is er bijvoorbeeld een geweldig aantal werken van Augustinus verschenen. Nog een reden vormen wellicht de secularisatie en het verdwijnen van de christelijke samenleving. Dat lijkt ons weer dichter bij de Vroege Kerk te brengen, die immers ook als kleine minderheid in een heidense samenleving leefde.

Er kan nog een reden voor de groeiende belangstelling voor de kerkvaders worden genoemd. Er zou een verlangen achter kunnen zitten naar de zuivere lucht van het heilig, algemeen christelijk geloof. Dat mensen verlangen uit te stijgen boven de soms spitsvondige discussies binnen de gereformeerde gezindte of in kerkelijke bladen en hunkeren naar het christelijk geloof in zijn puurheid en volheid. Inderdaad blijken de kerkvaders dan te kunnen helpen om meer oog te krijgen voor de wezenlijke dingen van het geloof.

Om christenen die zich willen verdiepen in de Vroege Kerk wat te helpen heeft prof. Haykin, docent kerkgeschiedenis in de Verenigde Staten, een introductie geschreven. Deze is bedoeld om de kerkvaders te herontdekken. Hier duikt meteen een verschil op tussen Nederland en de Verenigde Staten. Hier is er bij het publiek wel meer belangstelling voor de Vroege Kerk, maar aan de universiteiten is grosso mode de afgelopen jaren binnen de theologie de plaats van de Vroege Kerk kleiner geworden. In de Verenigde Staten hebben de kerkvaders juist meer aandacht gekregen in het universitair onderwijs.

Prof. Haykin richt zich met zijn boek vooral op de evangelicals. Deze Engelse term kan niet vertaald worden met evangelischen. Met evangelicals wordt in de Engelse wereld een bredere groep bedoeld, namelijk alle orthodoxe protestanten. Ook de gereformeerde gezindte valt eronder.

Haykin geeft enkele redenen waarom het bestuderen van de Vroege Kerk voor christenen van nu van belang is. Hij wijst erop dat elke tijd last heeft van eenzijdigheden en dwalingen, ook de 21e eeuw. En als je alleen boekjes en artikelen uit de eigen tijd leest, blijf je gevangen in de eenzijdigheden van de eigen tijd. Door boeken uit een vroegere periode van de kerk te nemen, word je geholpen om gezonder en rijker te worden in het geloof.

Ook schrijft Haykin dat de geschriften van de kerkvaders kunnen helpen om allerlei dwalingen te bestrijden die, zij het soms in andere gedaante, telkens opduiken. Hij verwijst daarbij naar de islam, die wel Jezus als profeet eert, maar niet als Zoon van God. Telkens blijkt ook binnen de christelijke kerk die gedachte weer door deze of gene te worden uitgedragen, waarbij tekort wordt gedaan aan Christus als waarachtige Zoon van God. De geschriften van de Vroege Kerk zijn vol van de persoon van Christus als waarachtige Zoon van God. Zij kunnen een christen zeer toerusten en sterken om hierin Bijbels te denken.

Het mooie van Haykin is dat hij grote wetenschappelijke kennis paart aan helderheid van schrijven. Ook legt hij verbanden en toepassingen naar onze tijd. De kerkvaders blijven bij hem niet op afstand, maar worden medereizigers die ons buitengewoon veel te vertellen hebben. De reden is, lijkt me, dat Haykin wetenschapper is en tegelijk voluit christen. Hij benadert de kerkvaders niet als oude schimmen van vroeger, maar als heilige metgezellen in het heden. Vanuit de gemeenschap der heiligen is dat geheel juist gedacht. Natuurlijk kunnen wij niet zomaar herhalen wat zij zeiden. Geen enkele generatie kan de taak ontlopen om in haar eigen tijd te getuigen in de eigen situatie.

Haykin behandelt Ignatius, de brief aan Diognetus, Origenes, Cyprianus, Basilius en Patrick. Aan elke kerkvader koppelt hij een onderwerp. Het boek is duidelijk niet alomvattend. Veel belangrijke kerkvaders ontbreken. Dat is een beperking. Wie een bredere introductie zoekt, kan beter terecht in een handboek.

Haykin geeft wel een levensschets van de kerkvaders die hij behandelt. Hij stelt dat we de theologie altijd in het bloedwarme leven moeten plaatsen om haar goed te bevatten. Van daaruit doet hij enkele diepteboringen. Zo komen onder meer aan de orde: het verdedigen van het geloof, het uitleggen van de Bijbel, lijden en martelaarschap en de christelijke levenswijze.

Het boek geeft een goed inzicht in het geestelijke en theologische klimaat van de Vroege Kerk. Haykins probeert een eerlijk beeld te schetsen en behandelt daarom ook aspecten die ons wat onbekend en vreemd zijn, zoals de nadruk op het kloosterleven. We noemen ter afsluiting een prachtige gedachte uit het hoofdstuk over Cyprianus. Die kerkvader geeft vanuit het Hooglied aan dat in de tekenen van het avondmaal Christus Zijn gelovigen een kus geeft. Het ontvangen van het avondmaal is als de vreugdevolle ervaring van iemand die hartelijk door zijn geliefde gekust wordt. Zo komt het avondmaal te staan in de liefdesomgang van Christus en Zijn bruid.

Boekgegevens

“Rediscovering the Church Fathers”, door Michael A. G. Haykin;
uitg. Crossway, Wheaton (VS), 2011; ISBN 978 1 433 51043 4; 172 blz.; $ 11,66.