Want behalve het aangetaste bewuste geheugen is er het onbewuste geheugen. Daarin worden vaardigheden en gewoonten ingeprent. Het zijn dingen die we gewoon doen, zonder er bewust mee bezig te zijn. Het onbewuste geheugen blijft bij de ziekte van Alzheimer nog lang intact.

Door het onbewuste geheugen aan te spreken, kun je zelfs mensen met matige tot ernstige dementie nog nieuwe vaardigheden leren. Ook alledaagse handelingen die verloren zijn gegaan, kunnen opnieuw worden aangeleerd: de wasmachine bedienen, de tafel dekken, de weg naar huis vinden.

De kunst is om ervoor te zorgen dat er tijdens het leren geen fouten optreden. Omdat het vermogen om te reflecteren op fouten bij mensen met alzheimer niet meer werkt, worden goede en foute handelingen door elkaar in het onbewuste geheugen opgeslagen. De omgeving van de patiënt moet dat voorkomen. Die moet de ‘leerstof’ zo structureren dat alleen de juiste informatie binnenkomt.

Foutloos leren wordt deze methode genoemd: een taak wordt opgedeeld in kleine deelstapjes die stuk voor stuk worden geoefend. Pas als iemand de eerste stap onder de knie heeft, wordt aan een tweede stap begonnen. Door deelstapjes aan elkaar te plakken en de keten van handelingen te blijven oefenen, slijpt je de nieuwe vaardigheid in het onbewuste geheugen in.

Verzorgenden en familieleden denken vaak te zwart-wit als het over dementie gaat. Dementie is aftakeling, daar is niets aan te doen. Intuïtief denken veel mensen ook dat het beter is om iemand zo veel mogelijk zelf uit te laten zoeken. Je moet er juist bovenop zitten. Een doelgerichte, licht sturende aanpak in kleine stapjes werkt het best.

Belangrijk is ook dat iemand dingen leert waaraan hij plezier beleeft. Positieve emoties helpen om de geheugenfunctie te optimaliseren. Want gebeurtenissen die emoties oproepen, worden beter onthouden. Emoties worden in de hersenen verwerkt door de amandelkern, die bij mensen met dementie nog lang blijft functioneren.

Foutloos leren is geen wondermiddel; uiteindelijk wordt ook het onbewuste geheugen aangetast. Maar als mensen door nieuwe vaardigheden te leren langer zelfstandig kunnen functioneren, betekent dat enorme winst.

Dat het onbewuste geheugen te trainen is, toont de Canadese psychologe Bärbel Knäuper aan in een artikel in Psychologie Magazine (juni 2011). Visualiseren helpt daarbij. Foute gewoonten, zoals telkens weer de leesbril vergeten, kunnen veranderen door zich voor te stellen hoe het gegaan is. Kies een handeling of gebeurtenis die de sleutel vormt tot het moment waarop je het goede gedrag wilt uitvoeren en visualiseer deze. Draai de voorstelling terug en doe het nu goed. Na zo’n denkoefening is de kans groter dat de volgende keer de bril niet vergeten wordt.

Bewuste plannen en voornemens beïnvloeden onze hersenen, waardoor we ons op den duur anders gaan gedragen. Visualiseren helpt om gedrag aan te passen, alsof de beelden iets veranderen in de hersenen. Mentale trainingen maken van deze mogelijkheid tot oefening door het visualiseren van het onbewuste geheugen vaak gebruik.

Het trainen van het werkgeheugen lijkt een veelbelovende manier om leerprestaties te verbeteren. Een van de bekendste methoden hiervoor is Cogmed, bedacht door de Zweedse wetenschapper Torkel Klingberg, zo is te lezen in Balans Magazine (mei 2011). Bij een laag werkgeheugen ben je bij het lezen van een verhaal al bij de vierde alinea vergeten wat je in de tweede alinea hebt gelezen. Cogmed is een programma van vijf weken, waarbij kinderen elke dag drie kwartier betrekkelijk simpele werkgeheugenoefeningen doen, bijvoorbeeld onthouden welke blokjes in een rooster oplichten. Er is begeleiding van een therapeut die gesprekken voert en via internet de voortgang van de sessie in de gaten kan houden.

Cogmed kan effectief zijn voor mensen met een lage werkgeheugencapaciteit (onder wie mensen met ADHD). Cogmed vergt veel inspanning van de gebruiker. De gebruiker zit drie kwartier achter de computer, doet 120 pogingen per keer, om zo hoog mogelijk te scoren. Gebleken is dat het volgen van het programma ertoe leidt dat lesinstructies beter onthouden worden.

Drs. M. Burggraaf is voormalig voorzitter van het college van bestuur van de Christelijke Hogeschool Ede. Reageren aan scribent? focus@refdag.nl