Hij zou een bekende Nederlander moeten zijn. Gerrit de Veer, een jonge, leergierige matroos die Willem Barentsz op zijn onfortuinlijke tocht door het poolgebied vergezelt. Op verzoek van de stad Amsterdam zoekt de schipper een alternatieve handelsroute naar China. Zonder succes. Het schip raakt vast in het ijs en de bemanning overwintert in een inderhaast opgetrokken houten blokhut, het Behouden Huys.

Een fascinerende geschiedenis, die we vooral kennen door het dagboek van De Veer. Barentsz’ eigen journaals zijn verloren gegaan. Toch schrijft gepensioneerd natuurkundige Siebren van der Werf in zijn boek ”Het Nova Zebla verschijnsel” maar zijdelings over deze tocht. De auteur ziet kans om 168 pagina’s te vullen met een –in het geheel van de barre reis bezien– onbenullige gebeurtenis. Desondanks boeit hij van begin tot eind.

Het verhaal gaat als volgt. De poolnacht loopt op z’n eind en drie mannen gaan rond het middaguur van 24 januari 1597 een luchtje scheppen. Aan de horizon van de verder heldere hemel doemt in een nevelbank een lichte vlek op, steeds groter en helderder. Even snel als hij gekomen is, verdwijnt de zon –want wat moet het anders zijn– weer in de nevel.

Daar blijft het niet bij. Na een paar bewolkte dagen verschijnt de zon opnieuw en ditmaal „in zijn volle rondicheyt.” Hij hoort dan nog bijna vijf graden onder de horizon te staan, wat overeenkomt met tienmaal de diameter van de zonneschijf.

Het is de verdienste van De Veer dat hij in zijn dagboek de terugkomst van de zon in detail beschrijft. In zijn ”Waerachtighe Beschryvinghe” –uitgegeven in april 1598– houdt hij nauwkeurig de verrichtingen van de bemanning in de maandenlange poolnacht bij. Veel aandacht besteedt hij aan de eerste glimp zonlicht aan de horizon op 24 januari, waarvan hij zelf getuige was.

Later dat jaar, na thuiskomst in Amsterdam, reageren navigatiekenners vol ongeloof, hoeveel details De Veer hun ook verschaft. Schipper Willem Barentsz kan hem niet verdedigen. In het Behouden Huys was hij al ziek en op de terugtocht in de zomer komt hij al spoedig te overlijden.

Inderdaad is er veel tegen het relaas van de poolreizigers in te brengen. Het lijkt onmogelijk om in de donkere maanden de dagtelling bij te houden. De bemanning beschikt immers alleen over (telkens vastvriezende) klokken en zandlopers die op tijd moeten worden omgekeerd.

Toch heeft De Veer ook iets wat voor hem pleit. In de lange dagen in het Behouden Huys is druk gepraat over en gerekend aan de kalender. Is de dagtelling juist, zo besluit Barentsz op de 25e, dan moet er die avond volgens de tabellenboeken een samenstand van de maan en Jupiter zijn. En inderdaad, uit De Veers dagboek blijkt dat die nacht de heldere planeet de maan onderlangs inhaalt.

Na een paar jaar krijgt De Veer een medestander van niveau. Johannes Kepler, astronoom aan het Praagse hof, geeft de bemanning het voordeel van de twijfel en stelt in 1604 dat ze een luchtspiegeling heeft gezien. Ergens boven ons hoofd houdt de lucht op en begint de ether, is de heersende gedachte. Kepler meent dat licht hiertegen kan weerkaatsen, zoals aan de binnenkant van een glas. Opmerkelijk in een tijd waarin nog nauwelijks begrip is van de hoogte en samenstelling van de atmosfeer en het luchtledige dat zich daarboven uitstrekt.

Bescheiden luchtspiegelingen zijn in die tijd wel al bekend en zeevaarders houden er ook rekening mee. Ze zorgen hooguit voor een vertekening van 1 graad, een afstand die gelijk staat aan twee keer de diameter van de zon. Hoe dichter bij de horizon, des te groter de vertekening. Dat levert bij een zonsondergang een afgeplatte zonneschijf op, die vooral opvalt door foto’s van een ondergaande zon een kwartslag te draaien.

Pas de laatste decennia zijn wetenschappers in staat goed te doorgronden wat Willem Barentsz en zijn bemanning precies hebben gezien. De verdienste van Van der Werf is dat hij historische en hedendaagse gegevens op een rijtje heeft gezet en daarmee zijn zelfgemaakte computersimulaties heeft gevoed. Gecombineerd met ooggetuigenverslagen van huidige waarnemingen in de poolstreek komt hij tot een aannemelijk en kloppend verhaal.

Luchtspiegelingen kennen we allemaal. De bekendste is de laag water die op een zinderende zomerdag op het asfalt lijkt te staan, met daarin de spiegeling van de koplampen van een tegenligger. Een laagje warme lucht pal boven het wegdek fungeert als spiegel.

Iets dergelijks treedt op bij het Nova Zemblaverschijnsel, maar dan over lange afstand. Het licht van de zon wordt diverse malen gereflecteerd door een inversielaag in de atmosfeer, die zich juist boven ijsvlakten vrij gemakkelijk kan vormen. Normaal gesproken neemt de temperatuur vanaf de aarde gerekend af, maar in een inversielaag neemt de temperatuur in hogere luchtlagen juist toe. De grens van koude en warme lucht zorgt voor een afbuiging van het zonlicht, waardoor het over grote afstand zichtbaar wordt.

Het dagboek van De Veer onderschrijft deze gedachtegang, stelt Van der Werf. In de periode voor de waarneming valt veel sneeuw, maar de laatste dagen is het onbewolkt. Het sneeuwdek brengt kou in de lage luchtlagen, maar daarboven leggen kalme westenwinden een warme luchtlaag. Het resultaat is een heldere lichtvlek aan de horizon, zichtbaar op de plek waar de zon zich na de poolnacht voor het eerst zou moeten laten zien. Zo indrukwekkend dat zelfs door de wol geverfde zeevaarders hem niet van echt weten te onderscheiden.

Boekgegevens

Het Nova Zembla verschijnsel, Siebren van der Werf; Historische Uitgeverij, Groningen, 2011; ISBN 978 90 6554 080 5; 168 blz., € 25.