De aanwijzingen, een verdwaalde walvis voor de kust van Israël en de aanwezigheid van plankton op een plek waar deze organismen al jaren niet meer voorkwamen, zijn op zich nog geen reden tot alarm. De gevolgen van deze ontwikkeling kunnen echter „enorm” zijn, zei Philip Reid van de Alister Hardy Stichting voor oceaanonderzoek in het Engelse Plymouth zaterdag. „Er is een drempel overgestoken.”

De migratie van soorten via het noorden van Canada, de zogenoemde Noordwestelijke Doorvaart, is een nieuw zorgwekkend teken van de wijze waarop de opwarming van de aarde ingrijpt in het leven van dieren en planten in zee en op land.

„Het is een teken van de snelheid waarmee onze hedendaagse wereld door klimaatverandering verandert”, aldus Reid. De laatste keer dat er sprake was van een dergelijke invasie vanuit de Stille Oceaan was eeuwen geleden. Die had destijds een enorme impact op het noordelijke deel van de Atlantische Oceaan, zei hij. Sommige soorten stierven uit als gevolg van een nieuwe concurrentie om het beschikbare voedsel.

Reid zelf verrichtte onderzoek naar plankton. Zijn onderzoek wordt net als het onderzoek naar de verdwaalde walvis bij Israël van het Israëlische onderzoekscentrum voor zeezoogdieren en nog zo’n 300 andere wetenschappelijke artikelen uit de afgelopen dertien jaar samengevoegd door Project Clamer, een samenwerkingsverband van zeventien onderzoeksinstellingen voor klimaatverandering en oceanen. Dit moet later dit jaar resulteren in een publicatie.

Veranderingen in de samenstelling en de temperatuur van oceanen kunnen grote gevolgen hebben voor de visserij, omdat vissoorten migreren naar koudere wateren in het noorden, zei Katja Philippart, zee-ecoloog van het Koninklijk Nederlands Instituut voor Zeeonderzoek (NIOZ). Het NIOZ coördineert het project, dat gefinancierd wordt door de Europese Unie. Het is belangrijk om de mensen die beslissingen nemen van de juiste informatie te voorzien, aldus Philippart.

De Noordelijke Doorvaart, die van de Stille Oceaan via Alaska en het noorden van Canada naar de Atlantische Oceaan voert, is in het recente verleden vaker ijsvrij geweest: in 1998 en in 2007. Maar het pakijs trekt zich ’s zomers steeds verder en steeds vaker terug.

In 1999 werd er in de Labradorzee plankton aangetroffen dat daar al eeuwenlang niet meer voorkwam. Twee jaar later zaten de organismen ook in de Saint Lawrencebaai. Momenteel zijn de diertjes nog veel verder zuidwaarts te vinden, tot aan de kust van de Amerikaanse staat New York.

De ernstig in zijn voortbestaan bedreigde grijze walvis stierf halverwege de achttiende eeuw uit in de Atlantische Oceaan, als gevolg van de walvisjacht. In mei 2010 werd er echter een voor de kust van Israël een waargenomen. Drie weken later werd het dier bij de kust van Spanje gezien.

Hoewel er uit de waarneming van één grijze walvis geen harde conclusies kunnen worden getrokken, valt de aanwezigheid van het dier in de Middellandse Zee wel samen met de afname van het Noordpoolijs. Het is daarom niet ondenkbaar dat grijze walvissen de Atlantische Oceaan gaan herbevolken, daartoe in staat gebracht door klimaatverandering.

En hoewel dat wellicht goed is voor de grijze walvis, kunnen andere ecosystemen in de oceaan grote schade oplopen als het smelten van het ijs voortduurt.

Plankton staat normaal gesproken onder aan de voedsel­piramide, maar sommige soorten zijn voedzamer dan andere. Veranderingen in plankton hebben mogelijk in het verleden al bijgedragen aan de afname van vispopulaties en kunnen hierdoor ook een bedreiging vormen voor visetende vogels.

De problemen beginnen pas echt wanneer meer soorten de noordelijke route nemen naar de Atlantische Oceaan, zei Reid. „Dat is de belangrijkste boodschap.”