Liever niet, zou ik zeggen, want was dat niet ook de gemeente van Ananias en Saffira? Een gemeente waar de tucht dus radicaal toegepast moest worden? En was het niet ook de gemeente waar de collecte niet eerlijk verdeeld werd en er diakenen aan te pas moesten komen? Ze hadden alles gemeenschappelijk – vooral de zonde.

Steeds weer is geprobeerd het ideaal te verwerkelijken van een kerk –of zelfs een samenleving– waarin harmonie, gelijkheid en rechtvaardige verdeling naar het model van Handelingen 2 voor ieder zichtbaar en tastbaar worden. Thomas Müntzer (1490-1525) bijvoorbeeld heeft er zeer zijn best voor gedaan en probeerde op radicale wijze Luthers boodschap van de vrijheid van een christenmens te verbinden met een sociale revolutie. Het liep uit op een bloedig drama, zoals de Duitse historicus Günter Vogler aan de hand van vele illustraties laat zien.

Een uitvoeriger beschrijving van Müntzers levensverhaal en het verloop van de opstand, geeft een bundel die geredigeerd is door Jan Scheunemann en die studies van verschillende geleerden bevat. Deze bundel maakt duidelijk dat het niet zo moeilijk is Müntzers ideaal en werkwijze te kritiseren, maar dat er wel begrip moet zijn voor de miserabele situatie waarin boeren en arbeiders zich destijds bevonden en hoe explosief de situatie was toen Luther op het toneel verscheen. Het was niet zo heel verwonderlijk dat vele christenen in Müntzer de profeet Gods zagen en hem volgden.

Het ideaal van Müntzer werd door het DDR-regime opgepikt, aangepast en propagandistisch ingezet. De Duitse historicus Alexander Fleischauer wijdde zijn dissertatie aan dit thema en dat resulteerde in een interessant boek. De DDR koos dus niet voor Luther als ideale hervormer, want die had immers de boeren en de arbeiders verraden toen hij in 1525 opriep de zogeheten boerenopstand de kop in te drukken. Zo kreeg de DDR een geheel eigen beeld van Luther en van de Reformatie voorgeschoteld, overigens niet heel veel eenzijdiger dan de beelden die het Westen van de Reformatie had en heeft. Fleischauer beschrijft ook hoe West-Duitsland Luther inschakelde als de man die kerk en politiek gescheiden wilde houden en die een vrijheidsboodschap verkondigde die precies paste bij het vrije Westen.

Zoals socialisme en kapitalisme elk een eigen beeld van de Reformatie vormden en probeerden overeind te houden, zo gold dat aan protestantse zijde ook voor de gedachte dat de sociale zorg in en door de kerk pas met de Reformatie op gang kwam. Het idee bestaat hier en daar dat deze zorg voor 1517 slecht geregeld was en mensen zich alleen met barmhartigheid bezighielden omdat het als een verdienstelijk werk gold. Dat laatste is feitelijk wel waar, maar dat was zeker niet de overheersende motivatie, zoals duidelijk wordt uit de bundel ”Organisierte Barmherzigkeit”. Zo blijkt onder andere uit testamenten en schenkingen aan kloosters en ziekenhuizen dat mensen gedreven werden door de liefde van God en de liefde tot God en door gelovige gehoorzaamheid aan het gebod tot naastenliefde. Het resultaat was een indrukwekkende veelheid aan ziekenhuizen, weeshuizen, diaconale acties en stervensbegeleiding van armen en behoeftigen. De bundel, die vooral gericht is op ontwikkelingen in Westfalen, bevestigt het voorgaande enerzijds, maar laat ook een opvallende andere ontwikkeling zien. De boodschap van genade, verbonden met de leer dat de levenden op het eeuwig welzijn van gestorvenen geen invloed meer hebben, zorgde ervoor dat in ieder geval in enkele protestantse gebieden de schenkingen aan diaconale inrichtingen terugliep. Als geven aan de behoeftige naaste voor de eeuwigheid toch niets oplevert, kun je het geld ook wel in de familie houden. Je zou kunnen zeggen dat zieken, armen en wezen de dupe werden van de herontdekking van het Evangelie. Het is een onderzoeksresultaat dat tot nadenken stemt, maar er is geen wetenschappelijk onderzoek voor nodig om helder te krijgen dat Luther en de andere hervormers het zó niet bedoeld hebben.

Mogelijk is Nathan Söderblom (1866-1931) meer in de lijn van Luther gebleven. Deze Zweedse lutherse theoloog –hij was onder meer aartsbischop Van Uppsala– was in de eerste periode van de 20e eeuw internationaal een van de meest invloedrijke denkers. In de biografie van de Duitse theoloog Dietz Lange wordt hij niet alleen als denker, maar vooral ook als doener beschreven, waarbij zijn inzet voor vrede tussen volken en tussen kerken centraal staat. Toen Söderblom in 1930 de Nobelprijs voor de vrede kreeg, was dat echter ook vanwege zijn bijdrage aan de bezinning op en de realisering van humanitaire hulp. Kerkelijke verdeeldheid en onenigheid tussen volken belemmeren de strijd tegen armoede en honger. Er valt vanuit gereformeerd oogpunt genoeg kritiek op Söderbloms theologie te geven, maar er is veel te leren van de manier waarop hij oog had voor de werkelijkheid waarin kerk en christen staan en van zijn handen-uit-de-mouwenmentaliteit.

Hoe zeer die laatste nodig is, laat een tentoonstelling zien die tot 31 juli in Trier loopt. De expositie laat zien hoe kunst door de eeuwen heen het thema armoede heeft verbeeld. Bij de tentoonstelling is een prachtig boek verschenen met veel illustraties en een aantal boeiende artikelen over de geschiedenis van de armoede en van de bestrijding ervan. Of het nu middeleeuwse schilderwerken of moderne fotografie betreft, uit al deze beelden spreekt schrijnende nood, afstand tussen rijk en arm, maar ook inzet en offervaardigheid. Daarbij laat ook deze tentoonstelling zien dat kerk en christenen in de meeste gevallen het voortouw namen in de hulpverlening. Goed, het was in de eerste gemeente ook niet al te best gesteld, en ook daarna is er in de kerk veel misgegaan op gebied van liefde en hulpvaardigheid. Maar het zou oneerlijk en ondankbaar zijn als niet ook benadrukt wordt hoezeer mensen, door geloof in Christus gedreven, zich voor de naaste in nood hebben ingezet. En dat was niet alleen vroeger zo, dat gebeurt vandaag nog volop.

Boekgegevens

”Thomas Müntzer in einer Bildergeschichte”, door Günter Vogler; uitg. Gütersloher Verlagshaus, Gütersloh; ISBN 978 3 579 05767 5; 136 blz.; € 19,95; ”Reformation und Bauernkrieg”, door Jan Scheunemann (red.); uitg. Evangelische Verlagsanstalt, Leipzig; ISBN 978 3 374 02760 6; 322 blz.; € 38; ”Die Enkel fechten ’s besser aus. Thomas Müntzer und die Frühbürgerliche Revolution”, door Alexander Fleischauer; uitg. Aschendorff, Münster; ISBN 978 3 402 12846 6; 400 blz.; € 29; ”Organisierte Barmherzigkeit. Armenpflege und Hospitalwesen in Mittelalter und Früher Neuzeit”, door Artur Dirmeier; uitg. Verlag Friedrich Pustet, Regensburg; ISBN 978 3 7917 2297 9; 232 blz.; € 29,90; ”Bekenntnis, soziale Ordnung und rituelle Praxis”, door Werner Freitag en Christian Helbig (red.); uitg. Aschendorff, Münster; ISBN 978 3 402 15043 6; 318 blz.; € 44; ”Nathan Söderblom und seine Zeit”, door Dietz Lange; uitg. Vandenhoeck & Ruprecht, Göttingen; ISBN 978 3 525 57012 8; 480 blz.; € 49,95; ”Armut. Perspektiven in Kunst und Gesellschaft”, door Herbert Uerlins, Nina Trauth, Lukas Clemens (red.); uitg. Primus, Darmstadt; ISBN 978 3 89678 859 7; 448 blz.; € 39,90.