De president aldaar zou voorbijgaan aan het feit dat wij niet meer in de middeleeuwen leven en het dus(!) eigenlijk onmogelijk is om het christelijk geloof en de eigen nationale geschiedenis nog zo nadrukkelijk tot fundament van een samenleving te maken. Helemaal onacceptabel is dat deze wet een verbod op het homohuwelijk bevat en dat foetussen worden beschermd vanaf het moment van verwekking.

Dat het christendom in Hongarije gezien wordt als meer dan een historisch aspect en juist wordt beschouwd als fundamenteel voor toekomstige ontwikkelingen, is niet zo heel middeleeuws. De Nederlandse wijsgeer Herman Dooyeweerd (1894-1977), afkomstig uit de school van Abraham Kuyper en grondlegger van de zogeheten ”wijsbegeerte der wetsidee”, was ervan overtuigd dat het mogelijk en heilzaam is om het christelijk geloof als basis voor politiek en samenleving te nemen. Hoewel het lijkt alsof het gedachtegoed van deze fascinerende denker in Nederland een exotisch bestaan leidt, is er in het buitenland en met name in Azië en Noord-Amerika geweldig veel belangstelling voor. Dat blijkt ook uit het boek van Jonathan Chaplin, directeur van het Kirby Laing Institute in Cambridge. Hij beschrijft Dooyeweerds visie op de staat zo dat duidelijk wordt hoe relevant deze visie is voor een samenleving die gericht is op gerechtigheid en welzijn.

David VanDrunen, hoogleraar aan Westminster Seminary California, bevestigt dit in zijn heldere overzicht van hoe er in de gereformeerde traditie over het natuurrecht is gedacht. De gedachte dat de gereformeerde notie dat de Bijbel norm is voor heel de samenleving strijdig zou zijn met het natuurrecht en dus zou botsen met algemeen gedeelde opvattingen over recht en ethiek, wordt door hem bestreden. Als getuigen voor zijn positie voert VanDrunen behalve Calvijn, de puriteinen en Karl Barth, ook (in een gedegen hoofdstuk) Dooyeweerd aan. En ook hier blijkt dat Dooyeweerd niet middeleeuws maar heel modern dacht. Nogal Hongaars dus.

Het wordt natuurlijk anders wanneer er gekozen wordt voor een benadering waarbij het christelijk geloof wordt ingebracht zonder rekening te houden met gewijzigde historische omstandigheden. De Duitse historicus Daniel Gehrt heeft onderzoek gedaan naar de wijze waarop in Saksen in de zestiende eeuw van politieke zijde getracht is om te gaan met het feit dat er ineens twee confessies waren –rooms-katholiek en protestant–, een destijds geheel nieuw fenomeen. De vorsten waren gebonden aan hun christelijke overtuiging en moesten deze ook vormgeven in hun beleid. Van de kant van theologen werd nogal eens gesteld dat het oudtestamentisch model moest worden aangehouden, waarbij de priester en de koning binnen een theocratisch bestel hun verantwoordelijkheden verdeelden. De protestantse vorsten echter hadden wel genoeg van een sterke priesterlijke macht naast hen en hadden na de bevrijding van de pauselijke macht geen zin zich nu onder het opzicht van dominees te plaatsen. De tijden waren niet meer als die van Israëls dagen en dus probeerde men van politieke zijde de gekozen confessie op meer eigentijdse wijze maatschappelijk gestalte te geven, zoals uit het boek van Gehrt duidelijk wordt.

Tot welke strijd het kan leiden als men wel voor een directe toepassing van het Oude Testament op de politiek kiest, laat het boek van de Duitse historicus Andreas Pečar zien. Na de Reformatie werden in Engeland en Schotland Bijbelteksten politiek vertaald en volgens Pečar heeft dit bijgedragen aan het uitbreken van de Engelse Burgeroorlog (1639-1651). Een politiek biblicisme werd gebruikt om enerzijds de protestantse monarchie te legitimeren en anderzijds de legitimiteit van rooms-katholieke vorsten te bestrijden. Volgens de historicus heeft deze vorm van omgaan met de Bijbel geleid tot veel ellende doordat de protestantse partijen simpel gelijkgesteld werden met het uitverkoren volk Israël en alles wat rooms-katholiek was onder de rubriek Egypte, Babel en antichrist werd neergezet.

Gelukkig laat de bundel ”Pax perpetua” zien dat het ook anders kan, dat toepassing van de Bijbel in de 16e en de 17e eeuw ook conflicten kon voorkomen en oplossen. Het boek bevat een groot aantal detailstudies die aangeven dat het te eenzijdig is om te zeggen dat het christelijk geloof maar het beste buiten de politiek gelaten kan worden.

De kritiek op de nieuwe Hongaarse grondwet zou ook te maken kunnen hebben met het feit dat velen de voorkeur geven aan een religieloze staat. Dat is een opvatting die oude papieren heeft. In de Duitse universiteitsstad Jena doceerde de als theoloog opgeleide Johann Gottlieb Fichte (1762-1814) filosofie toen daar de zogeheten ”Atheismusstreit” uitbrak. Daarbij ging het om de vraag of God wel te kennen is en of religie niet tot privézaak gemaakt moet worden. Godsdienst zou bovendien niet meer zijn dan verantwoord ethisch handelen. Vergelijkbaar hiermee is de opvatting van de Griekse wijsgeer Plato, wiens verzamelde werk in een qua prijs en uitvoering aantrekkelijke Duitse vertaling bij uitgeverij Lambert Schneider verscheen. Belangrijk onderdeel daarvan is Plato’s dialoog ”De wetten” waarin hij een pleidooi voert voor een staatsgodsdienst waaraan iedere burger strak gebonden is. De inhoud van die godsdienst wordt niet beschreven, maar duidelijk is wel dat de godsdienst de deugd moet bevorderen. Daarmee is ook de overeenkomst met Fichtes visie gegeven en zo zijn Fichte en Plato blijvend actueel.

Vandaag zal er in een westerse samenleving niet zo snel over een staatsgodsdienst gesproken worden, maar de werkelijkheid is wel dat er een zoeken is naar een verbindende godsdienstigheid die het mogelijk maakt om met verschillende religies in één samenleving te verkeren. De specifieke eigenheden van elk van de godsdiensten moet dan voor de privésfeer bewaard worden. In zo’n visie past de Hongaarse grondwet inderdaad niet. Maar wie beseft dat de Hongaarse president Orbán krachtdadig tot het christendom bekeerd is, zal het niet vreemd vinden dat hij de Bijbel zo in zijn beleid laat doorklinken.

Boekgegevens

”Herman Dooyeweerd. Christian Philosopher of State and Civil Society”, door Jonathan Chaplin; uitg. Notre Dame, Notre Dame; ISBN 978 0 268 02305 8; 464 blz.; $ 68,-; ”Natural Law and the Two kingdoms. A study in the development of Reformed Social Thought”, door David VanDrunen; uitg. Eerdmans, Grand Rapids; ISBN 978 0 8028 6443 7; 476 blz.; $ 35,-; ”Ernestinische Konfessionspolitik”, door Daniel Gehrt; uitg. Evangelische Verlagsanstalt, Leipzig; ISBN 978 3 374 02857 3; 704 blz.; € 78,-; ”Macht der Schrift. Politischer Biblizismus in Schottland und England zwischen Reformation und Bürgerkrieg (1534-1642)”, door Andreas Pečar; uitg. Oldenbourg, München; ISBN 978 3 486 70101 2; 484 blz.; € 64,80,-; ”Pax perpetua. Neuere Forschungen zum Frieden in der Frühen Neuzeit”, door Inken Schmidt-Voges e.a. (samenst.); uitg. Oldenbourg, München; ISBN 978 3 486 59820 9; 390 blz.; € 54,80; ”Gesamtausgabe”, Band 16, door Johann Gottlieb Fichte; uitg. Frommann-Holzboog, Stuttgart; ISBN 978 3 7728 2335 0; 416 blz.; € 250,-; ”Platon. Sämtliche Werke in drei Bänden”, door Erich Loewenthal (red.); uitg Lambert Schneider Verlag, Darmstadt; ISBN 978 3 650 23738 5; 3 dl. in cassette; 2.698 blz.; € 49,90.