In de jaren vijftig en zestig van de vorige eeuw kwam de belangstelling voor Bonhoeffer vooral van vrijzinnige of maatschappijkritische zijde. Zij berustte vooral op de brieven die Bonhoeffer in de gevangenis schreef en die onder de titel ”Widerstand und Ergebung” (verzet en overgave) in 1951 door zijn vriend Eberhard Bethge werden uitgegeven en al spoedig in het Nederlands vertaald. Later werd veel meer bekend over wat hij aan het papier had toevertrouwd. Zijn verzamelde werken omvatten maar liefst zeventien delen.

Meerdere geschriften van hem werden vertaald. Toen bleek dat de gevangenisbrieven niet representatief voor de ‘hele’ Bonhoeffer zijn, groeide er zowel in Duitsland als in Nederland ook aan rechtzinnige zijde belangstelling voor deze uiterst begaafde lutherse theoloog, die als tegenstander van Hitler in april 1944 werd opgepakt en op 9 april 1945, vlak voor de capitulatie, op last van Berlijn ter dood werd gebracht, nog maar 39 jaar jong.

Hoevelen zullen niet getroffen en aan het denken gezet zijn door Bonhoeffers boek over de navolging van Christus, door zijn ”Gemeinsames Leben”, zijn meditaties en preken, door zijn ”Ethik”, zijn boekje over de Psalmen, ”Das Gebetbuch der Bibel”? Bonhoeffers denken ontwikkelde zich breed, zodat hij niet in een hokje past. Maar steeds weer treffen zijn vertrouwen op God, zijn diepe eerbied voor de Bijbel, zijn standvastigheid en dankbaarheid ook in de allerdiepste beproevingen, toen God hem „de bittere kelk had gegeven vol leed, gevuld tot boven aan de rand.”

Aan de vele literatuur die inmiddels aan Bonhoeffer is gewijd, voegde Gerard Dekker, emeritus hoogleraar godsdienstsociologie aan de Vrije Universiteit een publicatie toe: ”Leren geloven met Bonhoeffer”. Het zijn vijftig teksten met een commentaar van de hand van de samensteller, die ze eerder publiceerde in het Christelijk Weekblad. Verreweg de meeste teksten die Dekker in dit boek bijeen heeft gebracht, zijn ontleend aan Bonhoeffers gevangenisbrieven: enkele van zijn brieven aan zijn verloofde, de meeste zijn gericht aan Eberhard Bethge, zijn drie jaar jongere leerling en vriend, die later de bekende en imposante biografie over Bonhoeffer zou schrijven.

Uit de brieven blijkt dat de gevangene wordt bestormd door theologische en existentiële vragen. Hij worstelt ermee en laat meermalen blijken dat hij graag met iemand daarover van gedachten zou willen wisselen. Hij komt in zijn eenzaamheid nu eens stellenderwijs, dan weer vragenderwijs, zoekend en tastend, tot revolutionaire uitspraken, uitspraken die bevreemden, bijvoorbeeld over het lijden van God, over het christendom dat geen verlossingsgodsdienst zou zijn, over de aardsheid van het geloof, over de autonomie van de mens. Bonhoeffer vraagt zich af hoe het Evangelie op areligieuze wijze aan de moderne mens kan worden doorgegeven.

De vijftig teksten geven geen beeld van de ‘hele’, maar van de ‘late’ Bonhoeffer. Brieven hebben altijd iets persoonlijks. Dat geldt temeer van Bonhoeffers brieven aan zijn bruid en aan zijn vriend Bethge. Het zijn brieven die niet of nauwelijks beantwoord konden worden, waarop geen gesprek kon volgen. Daarom geven ze een eenzijdig beeld. Dat moet de lezer van deze teksten bedenken.

Als laatste is het prachtige, aangrijpende lied ”Door goede machten trouw en stil omgeven” opgenomen, dat terecht in veel gezangenbundels als kerklied is opgenomen.

De toelichtingen van de hand van prof. Dekker zijn kundig en eerlijk. Zijn opmerking over de Heidelbergse Catechismus (blz. 65) is echter niet correct. Hij en ik weten heel goed dat dit leerboekje niet begint met het kennen van de zonde, maar met een loflied.

Boekgegevens

Leren geloven met Bonhoeffer. Teksten en commentaar, Gerard Dekker; uitg. Meinema, Zoetermeer, 2010; ISBN 978 90 211 4267 8; 116 blz.; € 14,90.