Daar zit je dan tegenover een man die onder het bewind van Ceaucescu verschillende keren wordt gearresteerd, verhoord, gemarteld en gevangengezet. Op zo’n moment tuimelen de vragen als het ware over elkaar heen. Heeft deze voorganger in het licht van de Schrift niet gelijk? De Bijbel laat toch overduidelijk zien dat er een onlosmakelijk verband is tussen kerk-zijn en te maken hebben met verdrukkingen of vervolgingen? (Zie onder andere Mark. 10:29 en verder, Joh. 15:20 en 16:33.) En, wanneer dat verband onmiskenbaar is, wat betekent dat voor ons, westerse christenen die al zo lang in vrijheid kerk mogen zijn?

Ware kerk

Om op die vragen een antwoord te vinden, is het goed eerst te kijken naar de herkomst van de drie zojuist genoemde kenmerken. Zij komen voor in artikel 29 van de Nederlandse Geloofsbelijdenis, waarin het gaat over de vraag hoe je de ware kerk kunt onderscheiden van de valse kerk. Die vraag is natuurlijk in de ontstaanstijd van deze belijdenis van fundamenteel belang.

De protestantse kerken hebben zich in die periode afgescheiden van de Rooms-Katholieke Kerk. Maar hoe is na te gaan of dit terecht is? Vanuit welke kenmerken is te beoordelen dat de Rooms-Katholieke Kerk geen ware kerk meer is? In dat licht is het niet verwonderlijk dat dit artikel ook in later tijd een belangrijke rol speelt bij vrijwel elke kerkscheuring in protestants Nederland.

Toch wordt in de tijd van de Reformatie nog niet overal gelijk gedacht over aantal en inhoud van deze kenmerken. Met de nadruk op de prediking, de sacramentsbediening en de uitoefening van de kerkelijke tucht bevindt de belijdenis zich in de lijn van het denken van Calvijn. Luther noemt al andere reeksen kenmerken. Zo zegt hij wel dat de ware kerk gekenmerkt wordt door de volgende drie dingen: het Woord wordt er getrouw onderwezen, er wordt ernstig gebeden en men draagt er oprecht het kruis. Het laatste aspect verwijst duidelijk naar het ondergaan van lijden, verdrukking en vervolging.

In de kringen van de dopersen heeft men nog uitvoeriger reeksen kenmerken. Zo spreekt men daar wel van: gehoorzaamheid aan het Woord, ongeveinsde broederlijke liefde, vrijmoedige belijdenis van God en van Christus, druk en droefenis vanwege het Woord van de Heere (vervolging), de ban en het hebben van trouwe dienaren van het Woord. Hieruit blijkt dat het toch niet zo vreemd is als iemand als Josif Ton vervolging nadrukkelijk schaart onder de merktekenen van de ware kerk.

Vreemdelingen

Waarom werden en worden christenen vervolgd en verdrukt? Voor een antwoord op deze vraag is het goed om met name naar de oudchristelijke kerk te kijken. Telkens weer blijkt er een aantal vaste motieven te zijn waarom de vroege christenen aan vervolgingen worden blootgesteld.

In de eerste plaats worden christenen er in die tijd van beschuldigd dat zij atheïsten zijn. Dat woord heeft natuurlijk wel een andere betekenis dan wij er vandaag aan geven. Gewoonlijk wordt onder atheïsme verstaan het bewust niet geloven in het bestaan van een persoonlijke God. Die opvatting is in de oudheid onbekend. Atheïsten zijn in die tijd doorgaans vreemdelingen die weigeren te offeren aan de inheemse goden. In elk geval gaat het om mensen die niet bereid zijn deel te nemen aan de publieke verering van de beschermgoden van het gebied waar ze wonen.

De plaatselijke bevolking ziet de aanwezigheid van zulke mensen als een groot gevaar. Wanneer deze goden namelijk ontdekken dat in hun gebied mensen wonen die weigeren hen te eren, kunnen zij hun bescherming intrekken en in hun toorn allerlei rampen zenden. Dan verdwijnt de welvaart en de vrede van het gebied als sneeuw voor de zon door sociale onrust, aardbevingen of oorlogen.

Alleen tegen deze achtergrond laat de houding van de Romeinse overheid tegenover de christenen zich goed verklaren. De keizers zijn immers doorgaans zeer tolerant ten opzichte van de vele religies in hun rijk, mits de aanhangers daarvan zich niet onttrekken aan de verering van de Romeinse staatsgoden. Wie weigert aan de staatsgoden of aan ‘de geest’ van de keizer te offeren, vormt een bedreiging voor de vrede en welvaart van het Romeinse Rijk en wordt als staatsvijand beschouwd.

Bovendien roepen zulke mensen in tijd van nationale rampen zomaar de volkswoede over zich af. Beroemd zijn de woorden van de kerkvader Tertullianus (rond 160-220): „Als de Tiber wast, zodat het water tot aan de kaden staat, als de Nijl niet wast en het land niet overstroomt, als het weer niet wil omslaan, als de aarde beeft, als er hongersnood of pest is, dan roept het volk onmiddellijk: „De christenen voor de leeuwen!””

Uitzonderingspositie

Christenen worden ook beschuldigd van haat tegen het menselijk geslacht. In deze aantijging gaat het in wezen om een aantal consequenties van het vorige punt. In de ogen van hun tijdgenoten zijn de vroege christenen ”zo anders”. Zij nemen binnen het heersende sociale, culturele en religieuze klimaat zo’n uitzonderingspositie in, dat zij zich in feite keren tegen de heersende sociale orde.

Zo weigeren christenen doorgaans vlees te eten dat gebruikt is voor de offerdienst in de tempels van de afgoden. Zij laten zich niet zien bij de grote theatervoorstellingen van de Griekse tragedies of de Romeinse komedies. Zij mijden allerlei vormen van volksvermaak, zoals de grote sportwedstrijden. Bovendien weigeren zij dienst te nemen in het Romeinse leger. Hun voornaamste bezwaar tegen dit alles is dat al deze terreinen doordrenkt zijn van de geest van het heidendom.

Geheimzinnigheid

Een derde beschuldiging bestaat in een hele reeks verdachtmakingen en lastercampagnes. Binnen de christelijke eredienst gebeurt een aantal ‘geheimzinnige dingen’ die tijdgenoten intrigeren en tegelijk ook een zeer vervreemdend effect op hen hebben. Zo doen volstrekt vertekende verhalen over de sacramenten de ronde, met name over het heilig avondmaal. Hierbij zou sprake zijn van een mensenoffer en van kannibalisme.

De praktijk van de broeder- en zusterkus (onder andere 1 Kor. 16:20) leidt tot het verwijt dat er binnen de christelijke gemeenschap sprake zou zijn van incestueuze praktijken. Trouwens, heel de sfeer van geheimzinnigheid die om de erediensten van de christenen hangt, maakt dat zij beschouwd worden als een genootschap dat politiek en maatschappelijk hoogst gevaarlijk is.

Spiegel

Er zou meer te noemen zijn aan motieven voor de vervolging van christenen, zeker ook uit later tijd. Toch blijven deze oude motieven de geschiedenis van de vervolgingen voortdurend begeleiden. Daarom is de vraag ook legitiem: wat betekent dit alles voor mensen die leven in de 21e eeuw? Een antwoord op die vraag is in drie richtingen te vinden.

Allereerst kan het zojuist geschetste portret van enkele motieven achter de christenvervolgingen dienen als een spiegel voor nu. Het is niet zonder risico wanneer mensen die bij de Bijbel willen leven en de Naam van Christus belijden als staatsgevaarlijk worden gebrandmerkt. Heel vaak is vervolging en verdrukking in het verleden hiermee begonnen.

Vaak is daar het ”anders zijn” van christenen nauw mee verbonden. Wie eerlijk bij het Woord leeft, wordt een vreemdeling in deze wereld. Hij of zij kan niet meer met alles meedoen wat in de huidige maatschappij of in de huidige cultuur toonaangevend heet. Daarom is het niet ondenkbaar dat degenen die willen leven volgens Bijbelse principes en daarvoor uitkomen steeds meer naar de rand van de samenleving worden gedrongen en gevaar lopen daar overheen te vallen.

En karikaturen van een Bijbelse manier van leven en geloven? Ze zijn er vandaag in vele soorten en maten. Laat dat een spiegel zijn. We dienen onnodige karikaturen te vermijden. Christenen moeten ook bedachtzaam zijn op tendenzen in de samenleving die laten zien dat de verdraagzaamheid ten opzichte van het christendom langzaam maar zeker minder lijkt te worden.

Een ander punt is dat we degenen die in deze tijd om hun geloof vervolgd worden, niet mogen vergeten. Ondanks alle mooie woorden over verdraagzaamheid die met enige regelmaat in de internationale politiek klinken, zijn er nog steeds veel christenen die verdrukt worden, bijvoorbeeld in Noord-Korea, China of verschillende landen waar fundamentalistische moslims aan het bewind zijn. Zij hebben meeleven en voorbede dringend nodig. Het is goed als hiervoor regelmatig aandacht is in de erediensten en in het persoonlijk gebed.

Verdrukking

Ten slotte moet niet vergeten worden dat Bijbelse woorden als ”verdrukking” of ”beproeving” breder zijn dan wat gewoonlijk onder vervolging wordt verstaan. Wanneer in het vrije Westen –Gode zij dank– geen sprake is van christenvervolgingen, betekent dat niet dat er geen sprake is van verdrukking.

De duivel, Gods grote tegenstander, heeft vele pijlen op zijn boog om de komst van Gods Koninkrijk tegen te werken. Zeker, hij gebruikt vervolgingen, maar ook de innerlijke verscheurdheid van de kerk van Christus, secularisatie, kerkverlating en –niet te vergeten– de verwarring inzake de leer en de basisprincipes voor een geestelijke levenswandel.

Dit betekent niet dat het Bijbelse woord ”vervolging” makkelijk vergeestelijkt mag worden. Daar is de werkelijkheid waarin vervolgde christenen leven te ernstig voor. Maar er moet wel oog zijn voor netten van geestelijke benauwenis die satan spant om de kerk die nog in vrijheid leeft. Ook voor de niet zichtbaar vervolgde kerk blijft het waar dat zij door veel verdrukkingen moet ingaan in het Koninkrijk van God (Hand. 14:22).

Vierde kenmerk

Houdt het voorgaande een voorstel in om een vierde kenmerk van de kerk aan de reeks uit de Nederlandse Geloofsbelijdenis toe te voegen? Daarvoor is niet direct een reden aan te wijzen. Niettemin dient in het denken over de kerk vandaag dit motief van vervolging en verdrukking meer aandacht te krijgen dan doorgaans het geval is. De Kerk van Christus gaat immers, als het goed is, steeds meer het beeld vertonen van Hem Wiens lijden en sterven juist in deze weken wordt herdacht. (Zie Joh. 15:20 en Matth. 5:10 en verder.)