Wat in dit Bijbelgedeelte opvalt is het door God zelf geënsceneerde samenspel tussen de priester en de bij het heiligdom bijeengekomen Israëlieten, zeg maar: de elite en het volk. Met als doel dat verzoening gepaard gaat met collectief beleden schuld.

Aangrijpend is dan om te zien hoe in het Nieuwe Testament die Grote Verzoendag bijna letterlijk is te ‘terug te lezen’ in de woorden die Jezus’ gang naar het kruis beschrijven. In „Zie het Lam van God, Dat de zonde van de wereld wegneemt” en: „Toen leverde hij Hem aan hen over om gekruisigd te worden. En zij namen Jezus mee en leidden Hem weg” (Joh. 19:16), voltrekt zich iets wat eeuwen eerder in het ritueel van de zondebok schaduwachtig was afgebeeld.

En ook hier duikt dat samenspel tussen elite en volk weer op, zij het dat het dit keer meer heeft van een door de Joodse elite zelf tot stand gebrachte samenzwering, met het volk als nuttig gereedschap. Maar dat is oppervlakkig bekeken, want ook nu wordt als een soort watermerk het ritueel van de Grote Verzoendag zichtbaar, en daarmee de hand van God Zelf.

Is die zondebok enkel actueel in de lijdenstijd? Zeker niet. Ook datgene wat zich de afgelopen maanden en weken in de Arabische wereld heeft afgespeeld, herinnert aan die zondebok en aan dat genoemde samenspel tussen elite en het volk.

Volksopstanden noemen we de revoltes in landen als Tunesië en Egypte. Iemand die zich tamelijk uitvoerig met dat fenomeen –volksopstand– heeft beziggehouden is de Canadese filosoof Charles Taylor. In zijn uit 2004 daterende boek ”Modern Social Modernities” (in het Nederlands uitgebracht als ”Moderniteit in Meervoud. Cultuur, samenleving en sociale verbeelding”) wijdt Taylor een hoofdstuk aan de Amerikaanse en de Franse revolutie en gaat hij uitvoeriger in op wat hij noemt „de cultuur” van volksopstanden. Dat doet hij omdat hij met name in de terreur waarin de Franse Revolutie ontaardde de oeroude volksopstand aan het werk ziet, zij het gemanipuleerd door een ideologisch gedreven elite.

Precies in dát hoofdstuk verschijnt bij Taylor de zondebok ten tonele. Lees maar mee: „De terreur van de Franse Revolutie heeft ons een verwarrende erfenis nagelaten: het verband tussen de democratische revolutie en het geweld tegen de zondebok.” In de terreur van de revolutie verenigt de volkscultuur zich (met haar magische gedachten over het kwaad) met de elitaire ideologie (met haar totalitaire ideeën over zuivering) en die twee leidden tot de leer van de zondebok. Die leer is vanwege deze twee elementen een repeterende breuk, altijd op zoek naar nieuwe slachtoffers. Deze drijfjacht, stelt Taylor, schijnt nooit voorgoed te verdwijnen. Hij noemt het om die reden „een van de meest verontrustende kenmerken van de moderniteit.”

Bij alle vreugde over volksopstanden in de Arabische wereld is het goed om Taylors waarschuwende woorden óók in acht te nemen. De ‘match’ tussen elite en volksoproer kan een zeer boosaardig fokprogramma voor zondebokken voortbrengen. De terreur van de Franse Revolutie heeft dat laten zien, die van de bolsjewisten in Rusland evenzo én die van de maoïsten in China. De Bijbel laat het ook zien, bij de veroordeling van Jezus. Maar daar vinden we ook de remedie. In Leviticus en op Golgotha. Bij het heiligdom dus, waar de zondebok niet (meer) wordt gezócht, maar weggezonden. Omdat er eerst verzoening is gedaan en schuld beleden.

Reageren naar scribent? buza@refdag.nl