Al heeft hij het geheugen van de zintuigen op diverse punten weten te ontrafelen, een definitief antwoord op de vraag hoe herinneringen opkomen, moet Van Campen in zijn boek ”Gekleurd verleden” schuldig blijven.

Geur kan het geheugen op een kier zetten. Een vleugje anijs in een gerecht of de geur van een stuk zeep kan je zomaar tientallen jaren terugbrengen in de tijd. Een ervaring komt tot in detail naar boven; tot en met de rimpels in grootmoeders voorhoofd, de patronen in het tafelkleed en de wijze waarop de zon de kamer in scheen.

Bij andere zintuigen gebeurt dit ook, maar geur maakt de meeste emoties los. Van Campen, als onderzoeker verbonden aan het Sociaal en Cultureel Planbureau, vermoedt dat dit komt doordat de geurcentra en de emotiecentra in het brein dicht bij elkaar liggen.

Wetenschappers spreken bij zo’n ervaring van een Proustbeleving, naar de Franse schrijver Marcel Proust. Hij kende opvallend sterke zintuiglijke herinneringen en verwerkte ze in zijn romans die ongeveer een eeuw geleden verschenen.

Prousts werk laat zien dat diverse zintuigen het geheugen kunnen activeren. De smaak en de textuur van een madeleinecakeje dat hij in een kop thee heeft gedoopt, brengen hem terug naar zijn jeugd, bij zijn tante aan tafel.

Ook geluid kan veel losmaken. Een flard muziek is voldoende om in gedachten terug te reizen naar de plaats waar die klanken ooit klonken.

Veel mensen hebben het idee dat een zintuiglijke ervaring hen in één klap terugbrengt in het verleden, maar volgens Van Campen duurt het leggen van zo’n geheugenspoor langer. „Ik denk dat ze dezelfde herinnering al eerder hebben gehad en de zoektocht zijn vergeten. De beleving wordt de eerste keer in minuten of uren opgebouwd. Als het pad in de hersenen eenmaal is gebaand, komt de herinnering wel snel.”

Zintuiglijke herinnering is krachtiger dan herbelevingen in woorden of gedachten. „Zij is heel intens en roept andere zintuigen wakker.”

Zo’n ervaring kan heel ingrijpend zijn, schrijft Van Campen. Neem de vrouw uit het Groningse Haren die zich begin september altijd zo triest voelt. Ze begrijpt dat niet, totdat ze het verband legt met de suikerbietenlucht die in die tijd van het jaar altijd buiten hangt. Het is dezelfde geur als in de oorlog, toen de suikerbieten op de kachel gaar stonden te pruttelen.

Het kan nog heftiger, blijkt tijdens de aromatherapie van Veerle Waterschoot. De Haasdonkse geurdeskundige meet de reactie van mensen op bepaalde geuren en probeert hen zo op een andere manier naar zichzelf te leren kijken. Dat klinkt vrij vaag, maar de therapie kan zomaar een onverwerkt verleden openleggen. De zoete geur van perubalsem brengt bijvoorbeeld een –in het verleden astmatische– deelneemster terug bij de hoestsiroop van haar jeugd. Het gevolg is dat ze midden in een onverwerkt emotioneel conflict met haar moeder belandt.

Van Campen ziet mondjesmaat hoe de mogelijkheden van zintuiglijke herinneringen hun beslag krijgen in het dagelijks leven. „De kracht en mogelijkheden van zintuiglijke herinneringen wordt door de wetenschap nog te weinig onderkend.”

Zo heeft een met zorg gekozen smaak, klank en geur van vroeger een zichtbaar rustgevend effect op dementerende personen. Voor mensen met dementie zijn de zintuigen en de daaraan verbonden jeugdherinneringen vaak nog het enige houvast in dagen die zich aaneenrijgen.

De psycholoog zou al blij zijn als zijn onderzoek mensen overtuigde van het nut van het zintuiglijk geheugen. „Niet iedereen heeft de beleving in dezelfde mate, maar deze valt wel te trainen. Ik wil mensen graag van het verschijnsel bewustmaken.”

Juist de vroegste herinneringen liggen vaak in de zintuigen. „Personen die in hun kindertijd gevoeliger waren voor zintuiglijke en esthetische indrukken, hebben later als volwassene gedetailleerder en levendiger jeugdherinneringen.”

Toch is dat niet het hele verhaal, benadrukt Van Campen. „Opvoeders hebben een taak om kinderen aan te sporen tot intense zintuiglijke belevingen, maar ze kunnen met een McDonald’s-mentaliteit veel kapot maken. De eerste ervaringen met nieuwe smaken blijven het beste in het geheugen hangen. Tientallen jaren later kunnen ze zomaar weer te voorschijn komen.”

www.gekleurdverleden.nl

N.a.v. ”Gekleurd verleden”, Cretien van Campen; uitg. Zien, Utrecht, 2010; ISBN 978 90 815675 1 0; 206 blz.; € 19,95.

Aardappels rooien

Het rooien van aardappels, met het hele gezin tijdens de jaarlijkse oogstdag in het Arnhemse Openluchtmuseum in 2009, brengt Eline ten Voorde uit Apeldoorn zomaar tientallen jaren terug in de tijd. Ze herinnert zich de boerenschuur van opa waar een flinke partij Zeeuwse kleibinten een winter lang ligt te wachten op kopers aan huis. De ouderwetse bascule met zijn zware gewichten, jutezakken op de vloer en een rommelige werkbank vol gereedschap, potjes en bakjes, alles ziet ze weer voor zich. „Als kind liep ik vaak in die schuur rond en het is juist de mengeling van grond- en aardappellucht die ik me het best herinner.”

Sinds de oogstdag beleeft ze de ervaring vaker. „We kregen een paar aardappels mee naar huis. Die hebben we afgelopen zomer in eigen tuin gepoot en geoogst. Alles bij elkaar een kist vol. Elke keer als ik onze schuur inliep, rook ik de pas gerooide aardappelen en was ik weer even terug in opa’s schuur.”