Volgens dr. Vincent Homburg van de afdeling Bestuurskunde van de Erasmus Universiteit in Rotterdam is er een belangrijk onderscheid tussen luie en slordige fraude. „Met name dat eerste is zeer kwalijk en ernstig, omdat je dan bewust aan het knippen en plakken bent. Bij slordige fraude is het een ander verhaal. Dan ben je als student of onderzoeker soms zo diep in de bronnen gedoken dat je niet meer weet waar je eigen documentatie begint. Dan leun je zonder het te weten op kennis van een ander. Het zal me niet verbazen dat er ook in het geval van Guttenberg sprake is van slordige fraude.”

Volgens Homburg, die bij de opleiding bestuurskunde de afgelopen jaren enkele tientallen fraudezaken voorbij zag komen, zijn met name beginnende studenten niet altijd in staat met de hoeveelheid beschikbare informatie om te gaan. „De verleiding is soms heel groot. Daarom proberen we studenten goed voor te lichten en ethisch te wapenen. Hoe wil je studeren? Erken je de kennis van een ander en hoe kun je zelf bijdragen aan de bestaande kennis?”

„Exacte cijfers hebben we niet, maar afgelopen jaar hebben we ongeveer tien studenten op plagiaat betrapt”, zegt een woordvoerster van de Vrije Universiteit in Amsterdam. Twee ernstige fraudezaken werden behandeld in het College van Beroep voor de Examens.

„De controle is de afgelopen jaren fors toegenomen”, verklaart de zegsvrouw. „Studenten snappen simpelweg dat de pakkans groot is.” Al op de eerste studiedag confronteert de VU haar studenten met de academische etiquette, waarbinnen spieken tijdens tentamens en alle vormen van plagiaat ten strengste verboden zijn. Studenten komen de huisregels daarnaast tegen in hun digitale leeromgeving. Tevens wijst de Amsterdamse universiteit studenten op eventuele sancties. Zo kunnen ze gedurende een jaar worden uitgesloten van deelname aan tentamens.

De zegsvrouw van de VU acht het nagenoeg uitgesloten dat Nederlandse promovendi plagiëren in hun proefschrift. De promotor en de copromotor zitten volgens haar te dicht op het onderzoek. „De norm in ons land ligt hoog.” Ook de academische druk op promotoren en hoogleraren om te publiceren in wetenschappelijke bladen heeft volgens de woordvoerster geen invloed. „Als je daar fraudeert, valt meteen de hele wetenschappelijke discipline over je heen.”

Verschil

Het promotiesysteem in Duitsland verschilt wezenlijk van het Nederlandse, benadrukt ze. „Het is bij onze oosterburen zeer wenselijk dat je in het bedrijfsleven over een doctorstitel beschikt. Wil je professorabel zijn, dan is daarnaast een wetenschappelijke promotie, ofwel een habilitatie, vereist. De doctorstitel zegt in Duitsland dan ook minder.”

Volgens Hans Meijer, derdejaarsstudent pedagogische wetenschappen aan de Universiteit Utrecht, is het onmogelijk om op de universiteit ongemerkt vals te spelen. Alle papers en opdrachten moeten digitaal worden aangeleverd. Een antiplagiaatsysteem checkt vervolgens de citaten en berekent aan de hand van een percentage in hoeverre deze wetenschappelijk verantwoord zijn geciteerd en of de bronvermelding juist is toegepast. Het programma vergelijkt het ingeleverde werk onder meer met eerder geschreven papers, wetenschappelijke literatuur en websites. „Een studiegenoot scoorde ooit 94 procent; dat is veel te hoog. Ze werd direct gewaarschuwd. Bij serieus plagiaat moet je direct vertrekken.” Tijdens zijn hbo-opleiding was rommelen des te makkelijker, weet Hans uit ervaring. Twee van zijn klasgenoten schreven ooit mee aan een verslag dat letterlijk van internet werd gekopieerd. De leerlingen kregen een 8.

Bij Gerben Bonenberg, derdejaarsstudent wijsbegeerte aan de Vrije Universiteit, is de controle minder strikt. „In ongeveer een op de tien gevallen moeten we ons werk in een controlesysteem plaatsen.” Plagiaat is evenwel een grote zonde aan de VU, weet Gerben. „De kans is groot dat je met je studie moet stoppen.”

Anti-plagiaatsysteem Ephorus

Een veelgebruikt anti-plagiaatsysteem is Ephorus. Volgens directeur Hadewich Hoekstra wordt het programma wereldwijd door zo’n 5.000 universiteiten en (hoge)scholen gebruikt. In Nederland maakt 90 procent van het hoger onderwijs gebruik van Ephorus, aldus Hoekstra.

Het systeem controleert de opdrachten van studenten aan de hand van een zeer uitgebreide database, legt Hoekstra uit. “In het gegevensbestand kan staan; scripties, studie- en lesmateriaal, websites, wetenschappelijke publicaties, werkelijk zo’n beetje alles wat ooit is verschenen. Na de digitale controle ontvangt de docent een rapportage. Tot op de zin nauwkeurig signaleert Ephorus de herkomst van gebruikte citaten. De docent bepaalt aan de hand van het berekende percentage hoe frauduleus de paper of scriptie is.”

Is Ephorus waterdicht? Hoekstra: “We hebben bijna alles in onze database staan. Maar ja, als een student z’n best doet om aan de andere kant van de wereld in bibliotheek z’n informatie te halen, kan hij wel door de mazen kruipen.”