Minder dan een kwart van 505 bibliotheken heeft een filter op internet, zo concludeerde het tv-programma TROS RegelRecht dit voorjaar. Vreemd dat bibliotheken geen filter willen, constateerden de programmamakers: veel ouders proberen hun kinderen juist zo veel mogelijk weg te houden van porno en geweld. TROS startte daarop een publieksactie voor internetfilters in alle openbare bibliotheken.

Gemeentebesturen zitten echter ook niet stil. Capelle aan den IJssel gaf vorige maand te kennen bibliotheken te willen verplichten internetfilters te installeren. Het college hoopt zo ernstige emotionele schade bij kinderen te voorkomen.

Dit is juridisch echter niet toegestaan, concludeerde de Leidse hoogleraar staats- en bestuursrecht prof. mr. T. Barkhuysen donderdag in een advies aan het Sectorinstituut Openbare Bibliotheken, een instelling die vernieuwing in de biebsector coördineert.

Volgens Barkhuysen –ook bekend van het Proefprocessenfonds Clara Wichmann tegen de SGP– is een gemeentelijke verplichting in strijd met de vrijheid van meningsuiting. Dwang zou een schending zijn van het censuurverbod. Een gemeente is niet eens bevoegd bibliotheken verplichtingen op te leggen. „Zo garanderen we dat een vrije en onbeperkte toegang tot kennis, cultuur en informatie blijft bestaan.”

Daarmee is niet alles gezegd, verklaart prof. dr. Jon Schilder, hoogleraar staats- en bestuursrecht aan de Vrije Universiteit in Amsterdam. „Ouders, of een belangenvereniging, kunnen via de rechter proberen een blokkade van bepaalde sites af te dwingen. De rechter kan rekening houden met mogelijke schade die ontstaat als kinderen onbeperkt kennis kunnen nemen van sites met een schadelijke inhoud, terwijl de bibliotheek dit maar laat gebeuren.”

Of een rechter een dergelijke vordering zal toewijzen, kan Schilder niet voorspellen. Hij wijst erop dat de rechter regelmatig ‘horizontale’ inbreuken op grondrechten toestaat. „Denk aan publicatieverboden die een krant krijgt opgelegd door een kort geding. De rechter kan een belangenafweging hanteren die de gemeentelijke overheid niet is toegestaan.”

De Vereniging van Openbare Bibliotheken (VOB) heeft de kwestie Capelle aan den IJssel uitgebreid bediscussieerd. „Het is aan elke bibliotheek afzonderlijk om te bepalen of ze informatie van internet wil filteren of niet”, aldus de conclusie van de VOB. „Er zijn bibliotheken die dat niet doen, er zijn bibliotheken die dat vrijwillig wel doen.”

Dr. Justine Pardoen, hoofdredacteur van Ouders Online, bestrijdt deze lezing. „Het Wetboek van Strafrecht stelt in artikel 240A expliciet dat iedereen de plicht heeft te voorkomen dat kinderen onder de 16 jaar in aanraking komen met porno of extreem geweld. Dus ook bibliotheken.”

Zij wijst er bovendien op dat bibliotheken vorig jaar samen met onder andere bioscopen, videotheken en justitie een convenant hebben ondertekend om beter toe te zien op de naleving van de leeftijdsgrenzen bij de verstrekking van audiovisuele producten.

Bibliotheken moeten daarom hun verantwoordelijkheid nemen, benadrukt Pardoen. Bibliotheken bevinden zich volgens haar in „een ideologische kramp” bij de vrijheid van meningsuiting. „Ze houden er een merkwaardige redenering op na. Artikel 240A geldt –volgens hen– wel voor het uitlenen van boeken en tijdschriften, maar niet voor internet ín de bibliotheek. Daarmee bieden zij geen content aan, maar slechts infrastructuur. Bovendien zou de openbare bieb een publieke ruimte zijn, waar zij geen toezicht op willen houden.”

De discussie over internetfiltering wordt daarom „vals” gevoerd, betoogt Pardoen. „Bibliotheken verbreden de discussie naar algemene filtering voor iedereen. De vraag draait echter om filtering voor jonge kinderen, om hen te beschermen tegen schadelijke sites.”

Gemeentebesturen maken volgens Pardoen „de fout” door algemene filtering, ook voor volwassenen, te willen verplichten. Een gemeentelijke overheid tast daarmee de vrijheid van meningsuiting aan, erkent Pardoen. „Gemeenten kunnen bibliotheken echter wel vragen wat zij met hun wettelijke plicht doen kinderen te beschermen. Een bibliotheek moet een veilige omgeving zijn. Ook voor kinderen.”

„Het publiek is de filter”

Bibliotheken zeggen het van belang te vinden een veilige internetomgeving te bieden. Maar functioneren gedragsprotocollen in de praktijk? Houden medewerkers echt toezicht op internetgebruik? RD-redacteuren gingen recent op onderzoek.

Zo mag in Katwijk aan Zee iedereen op internet, jongeren formeel op vertoon van een lenerspas. Officieel moeten jongeren onder de 16 jaar zich ook eerst melden. Dicht bij de infobalie staan zes internetpc’s. Op de eerste verdieping –de jeugdafdeling– staan achterin drie computers met internet. Toezicht lijkt er niet te zijn. Naast de pc’s hangt een protocol: het raadplegen en printen van aanstootgevende sites is verboden. Ook mag er één persoon per computer plaatsnemen. Regelmatig zitten er echter twee of drie jongeren achter. Is er filtering? Diverse pogingen stranden inderdaad: ”Request denied by Watch Guard”.

Nunspeet kent geen gedragsprotocol en geen filters. Een medewerker zegt niet het risico te willen lopen goede informatie te blokkeren. Bovendien zijn er vrijwel geen ervaringen met personen die foute sites bezoeken. Sinds vrijwel iedereen thuis internet heeft, is het gebruik in de bieb sterk afgenomen. Vaak zijn het vakantiegangers om hun mail te checken. „Of bezoekers die een printje komen maken.”

De Culturabibliotheek in Ede heeft wel eens gesproken over filtering op de zes pc’s met internet. Volgens een medewerkster zou het moeilijk zijn filtering toe te passen. Iedereen in Ede mag voor 2 cent per minuut onbeperkt op internet. Een gedragsprotocol is niet zichtbaar. Baliemedewerkers houden echter toezicht: „Ik stuur wel eens kinderen weg als ze iets bekijken waar ze nog lang niet aan toe zijn.”

In Harderwijk kunnen bezoekers ongelimiteerd achter zes computers met open internet kruipen. De huisregels vermelden dat voor internetgebruik speciale regels gelden. Welke dat zijn blijft gissen. Wel zal het niet meevallen om ongecontroleerd te internetten. Mensen die langslopen kunnen vrij gemakkelijk meekijken.

De bieb in Scherpenzeel heeft ook geen filters op de twee internetpc’s. Volgens een bibliothecaresse komt het nauwelijks voor dat gebruikers moeten worden aangesproken. Als het al voorkomt, betreft het jongeren die te fanatiek gamen. De keuze om geen filtering toe te passen is gebaseerd op het openbare karakter van de bieb. Met een protocol –geen racistische, antisemitische of pornografische sites bezoeken–, streng toezicht en sociale controle, denkt men het gebruik in goede banen te kunnen leiden.

De bibliotheek in Apeldoorn, filiaal De Maten, laat bezoekers niet ongewaarschuwd achter internet. „Medewerkers kunnen u aanspreken op het bekijken van aanstootgevende sites”, verschijnt er na het inloggen. Mensen moeten een paar euro per uur betalen voor het web. Acht pc’s hebben geen filter, vier wel. Misbruik? Een medewerker reageert laconiek: „We hebben bepaalde klantjes die naar bepaalde sites kijken.” Ofwel, volwassenen die porno kijken. Minder dan één keer per maand spreken medewerkers hen daarop aan. „Kinderen zoeken geen porno in de bieb. Ze hebben internet thuis. Wel gamen ze.”

Ook in Nijkerk moeten de medewerkers wel eens iemand aanspreken, meestal voor porno. „Als je porno wilt zien, moet je dat thuis maar doen, niet waar kinderen rondlopen”, reageert een medewerker. De zes computers hebben onbeperkt internettoegang. Een medewerker kan de internetters via een camera bezig zien en zien welke sites zij bezoeken. „Filtering is niet nodig.”

De bieb in Urk heeft vijf internetcomputers zonder filter en twee spelcomputers met een beperkt aantal spelletjes. Jongeren tot en met 11 jaar mogen niet op internet, 12- tot 17-jarigen een halfuur per dag en volwassenen –afhankelijk van hun abonnement– wat langer. De internetpc’s zijn bewust zo opgesteld dat het publiek kan meekijken. „Het publiek is de filter. Dat vormt een grote preventieve drempel.”

In de bieb bekijken bezoekers vaak filmpjes van YouTube, of Hyves en Facebook. Een hoogst enkele keer moet iemand worden aangesproken. „Na de dood van Dirk Post hoorde ik jongeren tijdens een vechtspel roepen: „Schiet dood!” Te gek voor woorden.”