Zeeman was een gedreven lezer die vanuit een brede kennis en met grote passie artikelen schreef over literatuur, cultuur en verwante zaken. Uit zijn kritische oeuvre –artikelen, recensies– is nu, een jaar na zijn overlijden, een grote verzameling gebundeld: ”Aan mijn voormalig vaderland”.

Zeemans stukken werden gepubliceerd in de jaren 1990-2009. Hij vestigde daarin de aandacht op kwalitatief rijke boeken, zoals de klassieken. Met dien verstande dat klassieke auteurs in Zeemans optiek ook te vinden zijn in de laatste pakweg veertig, vijftig jaar. Bijvoorbeeld van de joods-Amerikaanse schrijver Saul Bellow, voor wie hij grote bewondering koesterde. In zijn stuk bij de verschijning van een nieuwe biografie over Bellow schreef Zeeman aanstekelijk en treffend over romanpersonages die soms een leven lang met de lezer mee kunnen gaan. Niet alleen in de herinnering aan het leesavontuur van ooit, maar bijna als een kennis of vriend met wie je zo nu en dan contact hebt. Zeeman: „Toon mij wat u leest en ik zal u zeggen wie ge zijt, ja, maar vooral ook: ik zal u zeggen wie uw vrienden zijn, met wie ge verkeert en wie u beïnvloedde. Het is nog maar de vraag wie meer voor u betekenden, de mensen op uw klassenfoto, die op uw trouwfoto’s, of al die stille helden die een leven lang met de rug naar uw woonkamer gekeerd staan. King Lear is ons vertrouwder dan koningin Beatrix.”

Lezend en bladerend in dit boek raak je onvermijdelijk gefascineerd door de schrijvers over die Zeeman aan de orde stelt. Karakteristiek voor vrijwel alle stukken is de nauwgezette en enthousiaste aandacht die romans, gedichtenbundels en beschouwende publicaties ontvangen. Zeeman vestigt niet de aandacht op zichzelf, maar is typisch iemand die helemaal opgaat in zijn fascinatie voor zijn onderwerp. Hij schrijft enthousiast, prikkelend en met kennis van zaken. Onwillekeurig overvalt je de drang om naar de boekhandel te rennen.

Namen opsommen van auteurs over wie Zeeman in dit boek zijn licht laat schijnen, is ondoenlijk. Dat zou een hele krantenpagina vergen. Misschien geven deze tien namen een indruk: Christiaan Huygens, Hans Memling, Maria Magdalena, Joseph Brodsky, Rousseau, Edward Said, Philip Roth, Tycho Brahe, Sandór Márai, Frank Westerman. Het is wel nuttig om te constateren dat Zeeman hoofdzakelijk, maar niet alleen schreef over specifieke boeken. Zeeman groeide langzamerhand uit tot een cultuurcriticus die ook graag zijn zegje deed over actuele zaken, zoals de beeldcultuur, het groeiende besef van engagement in de literatuur, de Europese eenwording, de aanslagen op de Twin Towers en de moord op Pim Fortuyn. Daags na diens dood schreef Zeeman dat de gevolgen van de moord op Fortuyn met huiver tegemoet moeten worden gezien: „In zijn populariteit bij het electoraat, een populariteit die door de gevestigde politieke partijen snierend en beschuldigend van de hand is gewezen –„de kiezer is de weg kwijt”, „de Nederlander is een verwende diva”– werd een grote en breed gevoelde onvrede zichtbaar. Daar vonden de gevestigde partijen en geroutineerde politici slecht een antwoord op.”

Dat Zeeman stierf op 50-jarige leeftijd, is een treurig gegeven. Hoe zijn leven verliep, beschrijft Willem Otterspeer in een uitvoerig voorwoord. Zeemans groeiende belangstelling voor religie blijft onbesproken, hoewel zijn laatste boek (”Eeuwig leven. Een briefwisseling met Hans Maarten van den Brink”) daar een interessante indruk van geeft, bijvoorbeeld in deze notitie: „Achter mijn ogenschijnlijke stoïcisme kunnen mijn criticasters mij een agnostische smeekbede zien prevelen, met de Bijbelwoorden: „Heer, ik geloof – kom mijn ongeloof te hulp.”

In de Rotterdamse Schouwburg heeft woensdagavond de uitreiking plaats van de Pierre Bayle prijs voor Cultuurkritiek, die postuum aan Michaël Zeeman is toegekend.

Aan mijn voormalig vaderland. De beste essays en kritieken, Michaël Zeeman; uitg. De Bezige Bij, Amsterdam, 2010; ISBN 978 90 234 5425 0; 720 blz.; € 29,90.