„Een arme die ziek wordt, houdt op een arme te zijn en wordt broeder onder de besten onder ons”, zo moet Florence Nightingale hebben gezegd. In het algemeen had zij moeite met het rauwe kapitalisme van haar dagen; met een schrijnende kloof tussen rijk en arm. Ziekenzorg mocht dat verschil naar haar overtuiging in elk geval niet maken.

Het komt mij voor dat de ziekenzorg in ons land momenteel dat verschil juist wel wil maken en veel minder moeite heeft met het verschil tussen arm en rijk dan ”the lady with the lamp”. Ik ben evenwel van mening dat artikel 1 van onze Grondwet over gelijke behandeling in gelijke gevallen niet alleen discriminatie verbiedt als het gaat om geslacht, geaardheid en overtuiging, maar evenzeer als het zorgvoorzieningen betreft.

Afgelopen zomer was er commotie over een zorginstelling die bewoners voor een wandeling een nota presenteerde. Service van de zaak, maar wel buiten het standaardpakket, volgens de instelling. Vandaar de declaratie. Verontwaardigde reacties bleven niet. Een wandeling hoort toch gewoon bij goede zorg, zo meenden velen. De minister leek het verlossende woord te spreken: er bestaat geen recht op een wandeling.

Contract

Deze reactie is tekenend voor de heersende visie op zorg als een contract met rechten en plichten. Zorg als marktwerking met onderhandeling tussen een zorgaanbieder en een afnemer, de zorgconsument. Zorg als arrangement van producten, alle voorzien van prijskaartjes, want die maken de zorg financieel inzichtelijk en dat is van belang om de kosten te beheersen. Zoals bij de tandarts waar alle verrichtingen zijn geprijsd en vergoeding afhangt van de aard en de omvang van je pakket.

Dat is overigens niet enkel een zaak van keuzevrijheid. Met de juridisering kwam de economisering van de zorg om de kosten in de hand te houden. De wandeling met de bewoner in het zorgcentrum maakt dat duidelijk. Is een ommetje al dan niet een recht en moet daar al dan niet extra voor worden betaald?

Dat de kosten een belangrijk aandachtspunt moeten zijn, zal ik niet ontkennen. Wel twijfel ik aan de juistheid van de juridische en economische invalshoek. Niet bij de tandarts maar wel bij de chronische zorg, tenminste waar deze doordringt tot het primaire proces, het niveau van de wandeling buiten.

De heersende visie op zorg lever ik graag in voor een zorgethische visie waarin relatie centraal staat. Anders dan bij de tandarts zijn in de chronische zorg vraag en antwoord niet altijd meteen helder. De situatie van bewoners doet zich vaak voor als een land waarin men de weg niet kent. Zorg is dan veeleer een samen zoeken naar het beste in de gegeven omstandigheid. Daarbij telt een relatie van vertrouwen over en weer.

De bewoner is dan niet een klant die vraagt naar de menukaart en z’n bestelling doet, maar een medemens aan wiens eigenheid de zorgverlener zo veel mogelijk recht wil doen met wat hem ter beschikking staat als mens en professional. Niet: wij weten wel wat goed voor u is, maar evenmin: zegt u het maar.

Therapeutische werking

Binnen die zorgvisie wordt een wandeling in de buitenlucht niet gezien als een recht van de bewoner en een plicht van de instelling, maar als een mogelijkheid die kan aansluiten bij de zorgbehoefte. Niet voor iedereen: je hebt nu eenmaal huismussen en echte buitenmensen.

Zoeken naar wat voor mensen betekenis heeft, is mijn vakgebied. Maar aandacht voor zingeving 
is –als het goed is– aandachts-
punt van alle werkers in de zorg en veel activiteiten hangen daar ook mee samen.

Waarom waarderen buitenstaanders het zo als ze zien dat we in het verpleeghuis ‘veel leuke dingen’ met de mensen doen? Omdat ze die mensen dat van harte gunnen. Omdat ze weten dat deze mensen tot de kwetsbaarste in onze samenleving behoren. Omdat dit de mensen de nodige afleiding geeft. We spreken niet meer van bezigheidstherapie, maar veel activiteiten hebben zeker een therapeutische werking en zijn goed voor het mentaal welbevinden van bewoners. Daarbij is het wel belangrijk de activiteiten zorgvuldig af te stemmen op de behoeften en de belevingswereld van de verpleeghuisbewoners.

Maar dat is wat anders dan ze in pluspakketten te verpakken en op de interne markt uit te venten voor wie het betalen kan. De gecalculeerde wandeling van afgelopen zomer is daarvan evenwel een vooraankondiging, zo vrees ik.

De essentie is voor mij daarom dat er in de zorg geen onderscheid mag worden gemaakt. De geboortedag van Florence Nightingale houden wij nog altijd in ere als dag van de zorg. Wat mij betreft liever nog haar besef dat goede zorg zich niet verdraagt met verschil tussen rijk en arm.

De auteur is sinds 1980 werkzaam als geestelijk verzorger in de zorgsector.