Waar Marco Mostert –hoogleraar middeleeuwse schriftcultuur aan de Universiteit Utrecht– vorig jaar in ”De marge van de beschaving” slechts 260 bladzijden nodig had om de Nederlandse geschiedenis van het jaar 0 tot 1100 te beschrijven, heeft Blockmans er dik 750 nodig om de periode 1100 tot 1560 te behandelen.

Met de titel ”Metropolen aan de Noordzee” zet de auteur fors in. Blockmans legt sterk de nadruk op de geografie van de Lage Landen. Hij bakent een gebied af in Noordwest-Europa dat delen omvatte van het huidige Nederland, België, Frankrijk en Luxemburg en dat hij in economisch opzicht als een samenhangend geheel beschouwt. Daardoor krijgt de lezer veel informatie over Holland, Brabant, Vlaanderen, Utrecht en Artesië, temeer omdat Blockmans in elk hoofdstuk steeds opnieuw over al deze gewesten schrijft, omdat „het geheel meer is dan de som der delen.” Veel gewesten die nu wel bij ons land horen, komen niet of nauwelijks aan bod. Dat is een beetje jammer voor de lezers uit Limburg, Gelderland, Overijssel, Drenthe, Friesland en Groningen.

Of het toenmalige gebied wel echt zo’n eenheid was als de auteur denkt, zal overigens onderwerp zijn van menige discussie in vakkringen; ik vrees dat deze eenheid te kunstmatig is, te vergelijken met de manier waarop de Franse historicus F. Braudel in ”De Middellandse Zee” zijn aandachtsgebied afbakende. En bovendien te laatmiddeleeuws ingekleurd.

Een tweede beperking die de auteur zich heeft opgelegd is de nadrukkelijk economische insteek. „Leidraad van dit boek is hoe de interregionale dynamiek van de economische groei te verklaren valt”, schrijft hij. Met andere woorden: alle politieke, sociale en culturele geschiedenis is gericht op dit economische contrapunt.

Hier hebben we meteen de waarde van het boek te pakken: het is in de rij van grote overzichtswerken zonder meer de beste economische geschiedenis van (West-)Nederland in de middeleeuwen. Blockmans is in staat om materiaal te ordenen uit honderden wetenschappelijke artikelen en dissertaties, die niet alleen op vijf gewesten betrekking hebben, maar ook op vijf eeuwen. Daarin toont hij zich buitengewoon erudiet.

Wat voor een ‘ouderwetse’ historicus een jaartal is, is voor Blockmans een getal. Het zijn getallen die de harde bewijzen vormen van opgang, bloei en verzinken. Daarmee is Blockmans te plaatsen in de vroege school van de ”Annales”, toen dit Franse tijdschrift zich na de Tweede Wereldoorlog toelegde op de geschiedenis van maatschappelijke structuren met betrekking tot de twee-eenheid van economie en getal.

Metropolen aan de Noordzee. Om welke metropolen gaat het? Atrecht, Brugge en Antwerpen. Blockmans is gefascineerd door de verschuiving van de economische zwaartepunten binnen de regio’s. In de 12e en 13e eeuw was de stad Atrecht mainport; in de 14e en 15e eeuw was dat Brugge en in de 16e eeuw volgde Antwerpen. Het boek eindigt als Antwerpen op het punt staat door Parma veroverd (1585) te worden, waarna Amsterdam spoedig de eerste stad van de Lage Landen zou worden.

Het valt het de auteur op dat „bij iedere overgang de bevolking van de metropool op haar hoogtepunt ruwweg het dubbele bereikte van haar voorgangster.” Telde Atrecht in zijn glorietijd ongeveer 25.000 inwoners, Brugge zat op 45.000, Antwerpen op 100.000 en Amsterdam had weer het dubbele daarvan.

Het boek is opgebouwd uit drie delen. Het eerste deel, dat de periode 1100-1290 beslaat, kreeg de titel ”Eeuwen van explosieve groei”. In deze eeuwen werd, in de woorden van Blockmans voorganger in Leiden, H. P. H. Jansen, de grootste prestatie uit de geschiedenis geleverd, namelijk de ontginning van Nederland en Vlaanderen. Bossen werden gerooid, grachten, greppels, sloten en kanalen gegraven en dijken aangelegd. Steden werden gesticht, munten geslagen, baksteen en vensterglas werd uitgevonden en, via grafelijke en hertogelijke raden, werd de basis gelegd voor de moderne democratische samenleving.

De gebieden werden bestuurd door middel van waterschappen (tegen de krachten van de natuur), door rentmeesters en baljuws (tegen de krachten van ongehoorzame boeren) en door vroedschappen en schouten (tegen de krachten van de opkomende burgerij). In deze periode lag het interregionale zwaartepunt nog diep in het zuiden.

Het tweede deel is een beetje somber. ”Het gebroken elan” gaat over de tijd van 1290 tot 1430. In wat wel „de lange veertiende eeuw” wordt genoemd, leken de gewesten aan hun succes ten onder te gaan. Het kapitalisme kreeg vooral in de steden Brugge en Gent grimmige trekjes toen kooplui en handelaren erin slagen de wolarbeiders financieel kort te houden. Daardoor onstonden sociale spanningen. Met lombarden (banken van lening) en andere uit Italië afkomstige bancaire vernieuwingen werd niet alleen heel veel geld verdiend, maar er tekenden zich steeds duidelijker verschillen af tussen een groep uiterst welvarende burgers aan de ene kant en arme burgers in de stad en de boeren buiten de stad aan de andere kant. Het gevolg: oorlog in de stad en boerenopstanden.

Omdat de vraag naar producten toenam, stegen de kosten van de arbeid en raakte de economie in de knel. Toen na 1350 de pest toesloeg werd het er niet beter op. De enige plek waar het in deze eeuw goed ging was de kerk. Zelfs komt even Oost-Nederland in beeld. De moderne devotie daar vormde een mooie aanvulling op de volkse vroomheid uit het zuiden, waar de begijnhoven bloeiden.

In deel drie is het gebied onderdeel van het grote Bourgondië en latere Habsburg. In ”Het kerngebied van Noordwest-Europa” behandelt Blockmans de periode 1430-1560. In deze jaren was de staat in het offensief: de Bourgondische heersers probeerden een einde te maken aan de honderden verschillende munten die in omloop waren, aan de ontelbare stedelijke keuren (wetten) en aan de vele voorrechten van edelen en burgers.

Het bestuur werd gecentraliseerd in Brussel en er werden pogingen gedaan om belastingen, rechtspraak en politieke inspraak te reguleren. Mede door de vele oorlogen die werden gevoerd, werd meer geld uitgegeven dan er via belastingen en uit de nieuwe koloniën binnenkwam. Lang kon lening met lening worden afgedekt, totdat de rentes torenhoog werden en de staat failliet ging.

Toen zich in deze eeuwen ook nog eens een kerkhervorming begon af te tekenen, stonden de gewesten aan de vooravond van een nieuwe tijd.

Wim Blockmans heeft een groots boek geschreven. Doordat de vele getallen het hart van het boek vormen, is het niet heel meeslepend. Maar in de rij van grote overzichtswerken is het zonder meer de beste economische geschiedenis van (West-)Nederland in de middeleeuwen te noemen.

De geschiedenis van Nederland

”Metropolen aan de Noordzee” maakt deel uit van ”De geschiedenis van Nederland”, een tiendelige reeks die wordt uitgegeven door Bert Bakker. De serie is bedoeld als vervanging van de Algemene Geschiedenis der Nederlanden (15 delen) die tussen 1977 en 1983 verscheen.

Er zullen zeven chronologische delen verschijnen, die samen de Nederlandse geschiedenis van de prehistorie tot nu omspannen. Daarnaast verschijnen er drie thematische delen, twee over de koloniale geschiedenis en een over de economische en sociale geschiedenis van Nederland.

In ”De geschiedenis van Nederland” verschenen intussen ”De last van veel geluk, 1555-1702” door dr. A. Th. van Deursen (2004) en ”In de marge van de beschaving, 0-1100”, door Marco Mostert (2009). ”Zo ver de wereld strekt, vanaf 1800”, door Wim van den Doel verschijnt op 30 november.

In 2013 moet de serie voltooid zijn.

Metropolen aan de Noordzee. De geschiedenis van Nederland, 1100-1560, Wim Blockmans;
uitg. Bert Bakker, Amsterdam, 2010; 978 90 351 2775 3; 748 blz.; € 35,-.