Herfstblad. Daarin spiegelt de mens vanouds zijn levensgang, met alles wat daar –ten langen leste– bij hoort: rimpels, grijs haar, kaalheid, verschrompeling. Lijkt een zaal met oudere dames vanwege al die geverfde hoofdjes niet op een fleurig herfstbos? En dan is er nog de term ”vallend blad”, als verwijzing naar gevoelens van neerslachtigheid waardoor veel mensen in de herfst worden overweldigd.

Toch zijn die bladeren maar de helft van het verhaal, vinden Frank Moens en San van der Molen, beiden medewerkers van de Bomenstichting in Utrecht. Deze organisatie (ruim 3000 donateurs, 8 betaalde medewerkers en 200 vrijwilligers) zet zich in voor het behoud van bomen in Nederland en adviseert gemeenten, bedrijven en burgers in kwesties waarin bomen een rol spelen.

Wie echt wil weten wat er rond al die bladeren speelt, moet de boom zelf erbij betrekken. Van der Molen: „Om te voorkomen dat hij in de winter doodgaat, moet een boom zijn bladeren kwijt. Die blijven immers doen wat ze deden, water verdampen, en dat terwijl de wortels in de winter geen water meer op­nemen.”

Er is nog een kant aan die overbodige blaadjes: hun kleuren­pracht. Herfst, dat is een feestelijk afscheid; vuurwerk op oudejaarsavond. De bekende natuur­kenner en publicist Jac. P. Thijsse schreef in 1910 lyrisch over dat kleurrijke schouwspel: „In een zonnigen herfst, die volgt op een niet al te drogen zomer, zijn de tinten het mooist en de beste tijd om ervan te genieten is midden October. Dan moesten we eigenlijk een week vacantie hebben om dat alles eens goed te zien.”

Nu heb je ook in de bomenwereld baas boven baas: de een knalt feller dan de ander. Kampioen uitslover is een exoot, de Amerikaanse eik met zijn felrode blad, maar ook onze inlandse eiken mogen er zijn met hun roodbruine bladeren. Van der Molens grote favoriet is een andere buitenlander, de amberboom – ook die kleurt fel rood. Berken veranderen hun fragiele bladerkronen in goudgeel en beuken toveren als het ware roestbruine mistflarden tussen hun stammen. En dan zijn er nog de geuren. Fiets of wandel eens langs een rijtje kalende populieren en geniet van die typische zachtzure geur vanuit het bladerdek op de grond.

Onder welke weersomstandigheden zijn bomen het mooist? Moens en Van der Molen weten dat aan een ideale herfst een droge nazomerperiode voorafgaat, gevolgd door relatief hoge temperaturen en wat nattigheid. Moens: „Afwisseling van zon en regen stimuleert de vorming van kleurstoffen. Als dan ook najaarsstormen en de eerste vorst nog even uitblijven, is de kans op een fraaie herfst groot.”

De herfst van 2010 zal geen spetterende kleurenpracht opleveren, verwacht Moens. Veel bomen zijn zelfs nu nog groen en ze zullen waarschijnlijk in die kleur kaal worden. Grote boosdoener is volgens hem de natte septembermaand.

Het ontstaan van herfstkleuren is een technisch verhaal. „Voordat een boom zijn blad afstoot”, legt San van der Molen uit, „haalt hij de nog bruikbare stoffen eruit en slaat die op in knoppen, wortels en bastweefsel. Het korter worden van de dagen is het startsein om hiermee te beginnen. Een van de stoffen die worden opgeslagen, is bladgroen, chlorofyl. Andere zijn stikstof en fosfor. Doordat het bladgroen verdwijnt, voeren de kleuren van andere nog aanwezige stoffen in het blad ineens de boventoon: caroteen en xanthofyl (beide geel) en anthocyaan (rood).” Elke boomsoort heeft daarvan weer een andere combinatie en krijgt daardoor in de herfst een geheel eigen bladkleur.

Heeft een boom eruit gehaald wat erin zit, dan vormt hij een kurklaagje tussen tak en blad, waardoor de af- en aanvoer van water en andere stoffen stoppen. Al gauw is er nog maar weinig wind nodig om het blad te doen afvallen.

Dan is er nog een vraag: waartoe dit kleuren­palet? In 2001 ontdekte de Amerikaanse bio­loog Jason Hamilton een verband tussen de aanwezigheid van bladluizen en de mate van herfst­verkleuring bij 262 boomsoorten. Hevig verkleuren zou bladetende insectenlarven het signaal geven dat ze er niets te zoeken hebben: de bladeren zijn al aan het verdorren. Omdat het verkleuren van een boom veel inspanning en energie vereist, is deze afweermethode enkel voor gezonde bomen weggelegd. De Britse bioloog Thomas Doring bracht twee jaar geleden nog een nuancering aan. Volgens hem kunnen bladluizen geen rood waarnemen. Wat hij wel ontdekte, was dat de diertjes dol zijn op vergeelde bladeren. Het lijkt er dus op dat een boom met rode bladeren probeert om het geel in zijn blad te verstoppen teneinde zo van blad­luizen gevrijwaard te blijven.

Echte herfstfanaten hebben de alinea’s over de mitsen en maren van de ‘waartoevraag’ rond kleurend blad natuurlijk al lang terzijde gelegd. Wat hen betreft geeft hun intens genot in de herfst ruimschoots antwoord op die vraag.