Drie dagen per week is dr. Just Eekhof huisarts. De overige twee dagen werkt hij als onderzoeker bij de afdeling public health en eerstelijnsgeneeskunde van het Leids Universitair Medisch Centrum. Specialisme van Eekhof zijn de kleine aandoeningen in de praktijk van de huisarts.

De afdeling huisartsgeneeskunde in Leiden heeft op dat gebied een lange onderzoekstraditie. „Hier is al vroeg onderkend dat je in de medische opleiding veel leert over ernstige en chronische ziekten die zelden voorkomen, maar relatief weinig over aandoeningen waarmee je als huisarts dagelijks wordt geconfronteerd.”

In de jaren tachtig startte het Nederlands Tijdschrift voor Geneeskunde een serie overzichtsartikelen over alledaagse ziekten. Die werden in 1993 gebundeld in het boek ”Kleine kwalen in de huisartsenpraktijk”, dat zich ontwikkelde tot standaardnaslagwerk voor de huisarts. Onder de huidige redacteuren, Just Eekhof en Arie Knuistingh Neven, kwam er een grondig herziene versie. „Belangrijk is voor ons dat de geadviseerde behandeling ”evidence based” is: gebaseerd op het beste onderzoek.” Het duo startte een nieuwe serie artikelen in het tijdschrift Huisarts en Wetenschap. Die behoren tot de meest gelezen bijdragen in dit blad.

Inmiddels is van ”Kleine kwalen in de huisartsenpraktijk” een vijfde druk verschenen. Het biedt een beschrijving van 193 kleine kwalen met de gewenste behandeling. Van wintertenen en onrustige benen tot nagelbijten en een kwalijke reuk uit de mond.

In 2005 verscheen een tweede boek, ”Kleine kwalen bij kinderen”, om wat meer uniformiteit te krijgen onder kinderartsen, jeugdartsen, medewerkers van consultatiebureaus en ander volk dat zich met de gezondheid van kinderen bezighoudt. „Over de ernstige kinderziekten zijn die het wel eens, maar hoe geef je advies en behandel je bij relatief onschuldige aandoeningen? Daarover bestaat nogal wat verschil van mening. Door dit boek hopen we meer eenheid te bereiken.”

Om de vijf jaar verschijnt er een actuele versie van beide boeken, met nieuwe beschrijvingen van kleine kwalen. De hoofdstukken worden ververst op grond van de recentste wetenschappelijke inzichten over oorzaak en behandeling van de betreffende kwaal. „We willen graag dat de huisarts die op krentenbaard is gepromoveerd, het hoofdstuk over dit onderwerp in ons boek schrijft.”

De achterliggende jaren waren tientallen kleine kwalen onderwerp van onderzoek. Dat was mogelijk dankzij subsidie van het Fonds Alledaagse Ziekten van het Nederlands Huisartsen Genootschap (NHG) en onderzoeksorganisatie ZonMw (zie kader). Het onderzoek vond plaats aan universitaire medische centra, in samenwerking met huisartsen in de regio. De resultaten haalden meerdere keren toonaangevende wetenschappelijke bladen zoals The Lancet en het British Medical Journal.

Eekhof begeleidt twee promovendi die onderzoek verrichten naar „huis-tuin-en-keukenwratten.” „Volgens het tot op heden beschikbare bewijs in de literatuur zou behandeling met salicylzuurzalf het effectiefst zijn. In de praktijk wordt nog steeds vooral vloeibare stikstof gebruikt. We hebben recent aangetoond dat behandeling met stikstof voor handwratten inderdaad het effectiefst is. Bij voetwratten bleken stikstof en salicylzuurzalf niet effectiever dan niets doen.”

De financiële ruimte voor onderzoek op het terrein van kleine kwalen en alledaagse aandoeningen is beperkt. „Er zijn geen patiëntenverenigingen en farmaceutische industrieën die belang hebben bij een studie over de vraag of oudere mannen met prostaatklachten het best staand of zittend kunnen plassen. Voor deze grote groep mannen is dat onderzoek heel relevant.” Staand plassen werkt bij mannen met toenemende plasklachten het beste, zo bleek overigens uit deze studie.

De redactie van ”Kleine kwalen” werkt nauw samen met het NHG. „We stemmen de onderwerpen onderling af. Niemand is erbij gebaat als er over een kleine kwaal twee richtlijnen bestaan, die elkaar tegenspreken. Wij proberen aanvullend te zijn. Voor overmatig zweten heb je geen officiële huisartsenstandaard nodig. Wel is belangrijk dat ook die kwaal effectief wordt behandeld.”

Eekhof beseft dat zijn werkterrein soms de lachlust oproept. „Vertel je op een verjaardag dat je projectleider van een onderzoek naar wratten bent, dan begint iedereen te gniffelen. Totdat je uitlegt hoeveel mensen er last van hebben, en dat de pijnlijke behandeling met stikstof vooral voor kinderen behoorlijk traumatisch kan zijn. Dan is het wenselijk dat je de ouders op grond van wetenschappelijk onderzoek kunt vertellen dat die pijnlijke behandeling wel de beste is.”

Alledaagse ziekten

In 2002 startte ZonMw het programma Alledaagse Ziekten. De organisatie borduurde daarmee voort op een initiatief van het Nederlands Huisartsen Genootschap (NHG). Via ZonMw kwam 4,8 miljoen euro aan overheidsgeld beschikbaar voor een onderzoeksperiode van tien jaar.

Uit de Tweede Nationale Studie naar ziekten en verrichtingen in de huisartsenpraktijk kwam naar voren dat de huisarts 96 procent van de klachten van zijn patiënten zelf afhandelt. Pakweg 80 procent daarvan betreft kleine kwalen en alledaagse aandoeningen. Merkwaardig is dat voor de behandeling daarvan een wetenschappelijke fundering vaak ontbreekt. Doel van het programma Alledaagse Ziekten is de hiaten in de kennis weg te nemen.

In 2012 moeten universitaire medische centra de financiering van het onderzoeksprogramma overnemen. Arno Timmermans, bestuursvoorzitter van het NHG, is daar niet gerust op. De UMC’s hebben volgens hem hiervoor nog geen concreet beleid ontwikkeld.