Bij formatieonderhandelingen is het niet per definitie zo dat een afspraak in een regeerakkoord de grootste gemene deler is van de opvattingen die in de verkiezingsprogramma’s staan. Het kan wel zijn dat partijen dergelijke compromissen overeenkomen, ook over principieel gevoelige onderwerpen. De huidige wetten voor abortus, euthanasie en gelijke behandeling zijn er het bewijs van.

Partijen besluiten soms ook om zaken uit te ruilen. De ene partij krijgt dan haar zin op het ene beleidsterrein en de andere op een ander. Zo moest bijvoorbeeld de PvdA in het kabinet-Balkenende IV haar wens laten varen om gedwongen toelating op bijzondere scholen mogelijk te maken.

De onderhandelaars van VVD, PVV en CDA, die naar verwachting volgende week weer met elkaar om de tafel gaan, hebben te maken met nog twee bijzondere omstandigheden. De eerste is dat ze spreken over de vorming van een minderheidskabinet. Daarom zullen de partners waarschijnlijk een aantal kwesties aan de Kamer zelf willen overlaten.

Een tweede bijzonderheid is dat het CDA bij de laatste verkiezingen vrijwel is gehalveerd. Van de grote partijen is deze partij in principieel opzicht nog het meest behoudend, maar omdat het CDA nu de derde partij van het land (en in de coalitie) is, kan het niet zo’n vuist maken als in het verleden.

Wat betekent dit nu in de praktijk? Voor de abortuswetgeving zit er niet meer in dan handhaving van de huidige situatie. Op dit punt heeft het CDA geen bijzondere eisen in het verkiezingsprogramma opgenomen. De PVV heeft in het verleden wel eens gepleit voor verlaging van de abortustermijn, maar daarover staat niets in het verkiezingsprogramma. Het ligt niet voor de hand dat de VVD op dit terrein meer bescherming van het ongeboren kind zal accepteren.

Voor euthanasie ligt een mogelijke verslechtering in het verschiet. VVD en PVV hebben het zelfbeschikkingsrecht hoog in het vaandel en vinden dat mensen die „klaar zijn met het leven” de mogelijkheid moeten krijgen om te kiezen voor de dood. Het CDA is daartegen, maar PvdA, GroenLinks en D66 steunen de libertijnse lijn.

Een rechtse coalitie zal vermoedelijk ook de zondagsrust niet bevorderen. Het CDA heeft in het verkiezingsprogramma opgenomen dat gemeenteraden meer vrijheid moeten krijgen om zondagsopenstelling mogelijk te maken. VVD en PVV vinden dat winkeliers zelf mogen bepalen of ze op zondag open zijn of niet.

En dan is er nog de algemene heffingskorting voor vrouwen die ervoor kiezen om niet buitenhuis te gaan werken. Of die regeling –die door het huidige kabinet al is versoberd– blijft, is hoogst twijfelachtig.

Verder zal een rechts kabinet het homo-emancipatiebeleid waarschijnlijk met kracht voortzetten. VVD en PVV zijn daar namelijk grote voorstanders van. De liberalen steunen het initiatiefwetsvoorstel om de enkelefeitconstructie uit de Algemene wet gelijke behandeling te halen, zodat orthodoxe scholen (homoseksueel) samenlevende leerkrachten niet kunnen weigeren. Het CDA is hierin vrij uitgesproken en vindt dat scholen die vrijheid wel moeten houden. Mogelijk dat de partij hier bij de onderhandelingen een hard punt van maakt.

Wellicht kunnen verslechteringen worden tegengehouden als de SGP gedoogsteun aan een rechtse coalitie gaat geven. Daarover wordt steeds meer gespeculeerd, maar meer dan een standstill zal niet bereikt kunnen worden. Dat kunnen de SGP’ers navragen bij hun collega’s van de ChristenUnie, die de afgelopen jaren ervaring opdeden met het dragen van regeringsverantwoordelijkheid. De marges zijn smal.