”Embodied Belief. Ten essays on religious culture in Dutch History”
Auteur: Willem Frijhoff
Uitgeverij: Verloren, Hilversum 2002
ISBN 90 6550 723 x
Pagina’s: 300
Prijs: € 27,-; Tijdschrift voor Nederlandse Kerkgeschiedenis (TNK), maart 2003; red. W. J. van Asselt e.a.; ISSN 1388 3038; te bestellen voor € 5,- (exclusief portokosten) bij het secretariaat van de Vereniging voor Nederlandse Kerkgeschiedenis, J. C. Okkema, Stadhoudersweg 108A, 3039 CK Rotterdam (j.c.okkema@freeler.nl).

In een artikel over ”de gepredestineerde boer” laat de Amsterdamse hoogleraar Willem Frijhoff zien hoe op het platteland dogma’s anders worden beleefd dan theologen beschrijven.

In de buurt van Woerden woonde eens een boer die jarenlang worstelde met de uitverkiezingsleer. Tot op de dag van zijn dood, 25 februari 1631, bleef hij twijfelen. Volgens het verslag van de chroniqueur schreeuwde de man constant het wee over zichzelf uit. „O, was er maar een duinzand, zo hoog als de toren van Woerden! En een vogel die elk jaar een korrel zand weg zou pikken, en dat ik dan na het verdwijnen van de hele duin gered mocht worden: maar eeuwig, eeuwig van God gescheiden is te lang!”

Hoe zou zo’n boer de verkiezing hebben opgevat? Hoe paste hij het leerstuk toe in z’n dagelijks leven? Frijhoff gaat in zijn analyse van het geval op de vragen in, en maakt daarbij onderscheid tussen diverse soorten ”actoren”: de boer en diens familie, de dominee die hem pastoraal begeleidt, de ”interpreet” die het geval voor het nageslacht heeft vastgelegd, de kerkelijke gemeenschap in Woerden van die tijd. Ga je zondermeer uit van de gereformeerde theologie, dan is geen zicht te krijgen op de manier waarop de boer dit dogma ”toe-eigende”, maakt Frijhoff duidelijk. Hij laat zien dat mensen dood- en zondebesef en ziekte in dogmatische termen onder woorden brachten, zodat de oorspronkelijke betekenis van het dogma veranderde.

Toe-eigening
De Amsterdamse hoogleraar aan de Vrije Universiteit geldt als een baanbrekend historicus op het terrein van de religie- en mentaliteitsgeschiedenis. Gestempeld door de befaamde Franse Annales-school, schreef Frijhoff reeds begin jaren tachtig dat de kerkgeschiedenis zich moet verbreden tot religiegeschiedenis, om voor de toekomst vruchtbaar te zijn. Niet de kerkelijke structuren, dogma’s en ideeën staan in die benadering centraal, maar de betekenis van het geloof in het leven van mensen van vlees en bloed. Niet de formulering van het verkiezingsleerstuk, maar de beleving en receptie ervan door een jurist, een handelaar of een boer.

Het opstel over de gepredestineerde boer is te vinden in een bundel met tien essays, die Frijhoff vorig jaar bij zijn zestigste verjaardag kreeg aangeboden. ”Embodied Belief” is de eerste band in de serie Studies in Dutch Religious History. Die serie wordt uitgegeven door dr. Joris van Eijnatten en dr. Fred van Lieburg, directeuren van ReLiC, het recent opgerichte centrum voor religiegeschiedenis.

Christendom
De discussie -religiegeschiedenis versus kerkgeschiedenis- is nieuw leven ingeblazen in het jongste nummer van het Tijdschrift voor Kerkgeschiedenis. Op uitnodiging van de redactie vertaalde Frijhoff een van zijn essays. In zijn aanbevelingen onderstreept hij dat het in de geschiedenis niet in de eerste plaats om heilsinstellingen, kerken, normen en dogma’s gaat, maar om mensen. „Dat betekent allerminst dat normen niet belangrijk zouden zijn: integendeel, het zijn zichtlijnen en richtlijnen die iets openbaren van het perspectief waarin mensen zich plaatsen, zich kunnen plaatsen, zich willen plaatsen of zich juist niet willen plaatsen. Maar het belang ervan voor hun geschiedenis staat of valt met hun acceptatie, toe-eigening, internalisering. Wie religie als een van de ultieme verlangens van concrete mensen ziet, zal in de religiegeschiedenis dan ook een weg vinden om te ontdekken waar het hen werkelijk om gaat.”

In een reactie keert de kerkhistoricus P. H. A. M. Abels zich tegen de wetenschappers die zich „in één klap” willen ontdoen van het begrip kerkgeschiedenis. Volgens de Goudse kerkhistoricus is de beperkte opvatting van kerkgeschiedenis al lang geleden verlaten, en behoren er inmiddels alle vormen van denken en handelen toe die op het christendom als inspiratiebron zijn gebaseerd. „Deze christelijke inspiratiebron of vertrekpunten maken dat kerkgeschiedenis niet kan worden veralgemeniseerd tot mentaliteitsgeschiedenis en evenmin verbreed tot religiegeschiedenis.”

Doopsgezinde hond
Met dat laatste heeft Abels zeker een punt: het risico is groot dat het eigene van de christelijke geschiedenis in een algemene religiegeschiedenis op de tocht komt te staan. Tegelijk biedt de religiehistorische benadering zoveel voordelen, dat een integratie van de kerkgeschiedenis in of tenminste een intensieve samenwerking met religiehistorici een must is. Zo vallen religieuze verschijnselen buiten de kerk in de kerkgeschiedenis per definitie buiten de boot. Juist in de laatste jaren blijkt buiten de kerk de belangstelling voor religie enorm te zijn toegenomen.

Ook is de gepresenteerde visie in een kerkhistorische benadering vaak die van de leiders en autoriteiten, wat een vertekend beeld kan opleveren van het verleden. Het hanteren van nieuwe -misschien minder voor de hand liggende maar daarom verrassende- methoden, kunnen zo’n beeld bijstellen (waarmee niet gezegd is, dat dit onder kerkhistorici niet al gebeurt). Van zulke nieuwe methoden geeft Frijhoff aardige staaltjes: de verzameling van korte verhaaltjes en grappen van Aernout van Overbeke laten zien hoe mensen van verschillende geloofsovertuigingen dagelijks met elkaar omgingen.

Zo merkte een rooms-katholieke dame dat de hond van haar doopsgezinde buren telkens naar haar toekwam. „Mijn kleine hond, hoewel je woont bij doopsgezinden, kun je zien dat je een katholiek hart hebt.”