Aan het woord is Max van der Stoel (79), PvdA-zwaargewicht en gerespecteerd diplomaat, onder meer als voormalig hoge commissaris voor nationale minderheden van de Organisatie voor Veiligheid en Samenwerking in Europa. Hij zucht eens diep als hij nadenkt over de hobbels van ’puin’ die moeten worden genomen bij de opbouw van een land dat geen democratische wortels heeft. Een land dat is ingebed in een regio waar de Amerikaanse hardliners het liefst democratieën zouden willen ’neerzetten’.

„Het doet me denken aan 1945 toen de Tweede Wereldoorlog was afgelopen en de Duitsers spraken van Stunde Null. Ze moesten weer van voren af aan beginnen. Hetzelfde geldt voor Irak. Er is geen regering, geen bestuur en geen politiemacht meer. Er is een machtsvacuüm.” De Amerikanen en de Engelsen moeten nu voorrang geven aan het herstel van de openbare orde, vindt Van der Stoel. „Ze moeten vooral zo snel mogelijk ziekenhuizen en loodsen met voedselvoorraden veiligstellen. Dat is hun verplichting, ook volgens de Geneefse Conventie. Het opbouwen van een nieuwe politiemacht is ook urgent.”

Dat coalitiesoldaten nog bezig zijn enkele verzetshaarden te overwinnen, mag in zijn ogen niet langer een excuus zijn. Ook niet het gegeven dat de plunderingen even de druk van de ketel halen. „Een paar dagen van woede-uitbarstingen kan ik me voorstellen, maar je kunt frustratie en gebrek aan manschappen niet blijven aanvoeren als excuus om de anarchie te laten bestaan. Met de dag slinkt het verzet, dus met de dag komt er ook meer ruimte om iets te doen aan de plunderingen.”

Van der Stoel, in de jaren negentig VN-rapporteur over mensenrechten in Irak, ziet het als een deel van een veel groter probleem: hoe bouw je weer een bestuursapparaat op? De ballingen die nu langs de zijlijn staan, zijn volgens de diplomaat niet de geschiktste kandidaten om in een interim-regering te stappen. „Deze mensen dienen zich luidkeels aan, zoals Chalabi, die al meer dan veertig jaar in het buitenland woont. Door hun lange verblijf buiten Irak hebben de ballingen weinig voeling meer met de bevolking. Het is veel te riskant om dan juist deze mensen daar neer te zetten.”

De oud-minister van Buitenlandse Zaken pleit voor een conferentie van uit het verzet naar voren komende figuren. Dat is op zich al een heidens karwei, erkent hij. Deze conferentie zou moeten uitmaken wie er aan de interim-regering gaat deelnemen. „De Amerikaanse generaal Garner b.d. zie ik meer als een man die de zaken organisatorisch gaat runnen. De Verenigde Naties moeten naast voedselhulp ook een politieke rol gaan spelen, het vooroverleg met de lokale leiders organiseren, ook voor wat betreft de opbouw van het nieuwe bestuur.”

De Amerikanen zullen volgens Van der Stoel ook inzien dat ze niet om de Verenigde Naties heen kunnen. Internationale financiële organisaties, zoals de Wereldbank en het Internationaal Monetair Fonds, willen wel hulp bieden, maar dan moet er een regering zitten die internationaal wordt erkend. „En dat kan alleen de VN doen. Blair kiest daarin de juiste rol. Hij heeft zich tegenover Bush sterk gemaakt voor de rol van de VN. Maar ik begrijp de vrees van de Amerikanen wel. Ze zijn bang dat er in de Veiligheidsraad weer allerlei moeilijkheden ontstaan met Rusland, Frankrijk en Duitsland, met alle tijd die dat weer kost.”

De diplomatie zal zich opnieuw moeten bewijzen. Het komt erop aan dat de tegenstellingen die zich in de weken voor het uitbreken van de oorlog in de Veiligheidsraad manifesteerden, worden overwonnen en dat vooral de permanente leden de handen ineenslaan om tot de opbouw van een nieuw Irak te komen. De VS zouden dan meer geneigd zijn om de VN een centrale rol te geven. „Ik kan niet vaak genoeg zeggen dat er spoed, spoed, spoed is geboden. Hoe sneller de Irakezen de touwtjes weer in handen hebben, hoe beter.” De VS mogen nu de militaire slag hebben gewonnen, maar ze verliezen de politieke slag als ze te lang blijven. Dan worden de bevrijders bezetters. Daarbij komt de angst dat maffia-achtige bendes machtsposities gaan innemen.

Het zal al moeilijk genoeg worden om gezagsdragers te vinden die door de bevolking worden geaccepteerd. Bovendien is er een grote groep die het regime steunde. „Daarin zal een schifting moeten worden aangebracht tussen enerzijds degenen die onder Saddam misdaden hebben gepleegd, en anderzijds de meelopers. Het land zal er niet aan ontkomen om in ieder geval die laatste groep te laten lopen, wil je een land weer opbouwen. Anders is het probleem niet te behappen.” Van der Stoel beklemtoont dat prioriteit moet worden gegeven aan pogingen om verschillende etnische groepen in het land onderling te doen laten samenwerken bij het opbouwproces.