Verwacht van Hillen geen geleuter over laatste miljarden of mijmeringen over onverzoenlijke karakters. Het is wat hem betreft de sociologie die verklaart waarom CDA en PvdA anno 2003 niet samen kunnen en ook niet samen moeten. De PvdA is toe aan een fundamentele bezinningsperiode in de oppositie, terwijl het CDA samen met de VVD moet werken aan het teruggeven van verantwoordelijkheden aan de burgers.

„Het CDA heeft dat bezinningsproces in de oppositie al gehad. We zijn erachter gekomen dat we sinds de jaren zestig te lang hebben meegelift op het heersende PvdA-denken over de verzorgingsstaat. Het leek mooi en sociaal, maar we ontdekten dat het in de verste verte niet leidde tot de ideale samenleving. De verantwoordelijkheid is te eenzijdig bij de overheid gelegd, terwijl gewone burgers zich tot niets meer verplicht voelen.”

De onvrede over de gevolgen daarvan (egoïsme, gebrek aan fatsoen, apathie, criminaliteit) zorgde vorig jaar mei voor een dramatische verkiezingsuitslag. Hillen: „Het CDA was terug en wilde weer werken aan z’n oorspronkelijke ideaal: het zo laag mogelijk leggen van verantwoordelijkheden in de samenleving, ofwel de soevereiniteit in eigen kring. En dat gaat pertinent niet met de huidige PvdA, die de verantwoordelijkheden juist zo hoog mogelijk legt. Dat sluit elkaar gewoon uit.”

Met VVD en LPF werd wat Hillen betreft een „inhoudelijk veelbelovend” kabinet gevormd. „Het oorspronkelijke CDA-spoor bleek een heel eind parallel te lopen met dat van de VVD”, redeneert de CDA’er, „omdat ook liberalen streven naar een beperkte overheid.” De crisis rond de LPF en de tussentijdse verkiezingen gooiden echter roet in het eten. „Vooral de verkiezingsuitslag, waarbij de persoonlijke uitstraling van Bos heel veel deed, heeft de zaak verstoord.”

De CDA-top kwam noodgedwongen aan de onderhandelingstafel te zitten met PvdA-leider Bos. „Dat was omdat iedereen leek te vinden dat de verkiezingsuitslag die twee tot elkaar veroordeelde”, aldus Hillen, die zelf vindt dat daarop best het nodige valt af te dingen. „Maar dit was het heersende beeld en daarom moest de beker tot de bodem worden leeggedronken. Die bodem is deze week bereikt.”

Was de hele formatie met de PvdA dan schijn?

„Dat geloof ik niet. Al die inspanningen van deze week om er toch nog uit te komen, dat was heus geen flauwekul. Maar de herontdekking van ons oorspronkelijke gedachtegoed heeft het ons als CDA gewoon te ver verwijderd van de PvdA. Daarbij komt dat de nieuwe lijn ook vertegenwoordigd wordt door nieuwe mensen. Ik sluit niet uit dat de ouwe hap van de jaren ’80 er nog wel met de PvdA was uitgekomen; die zijn nu ook het meest kritisch. Maar het was een slecht kabinet geworden, niet passend bij deze tijd, te veel op het verleden en op de Haagse werkelijkheid gericht.”

Is die kloof met de PvdA dan definitief?
„Dat niet. De PvdA moet nu doen waar het zich eigenlijk al op had voorbereid: een volledige periode in de oppositie met heel indringende bezinning. Dat leidt misschien tot een scheuring, maar in ieder geval een deel van de PvdA zal tot nieuwe inzichten komen. Op termijn -ik denk aan zo’n tien jaar- verwacht ik in Nederland twee dominante stromingen. De ene stelt de markt centraal, de andere de mens in verantwoordelijkheid tot zijn omgeving. De koopman en de dominee, zou je kunnen zeggen. In die situatie zouden PvdA’ers en CDA’ers wel weer eens heel dicht bij elkaar kunnen zitten.”

Dat klinkt prachtig, maar op dit moment is elke stabiliteit in Den Haag zoek.

„Is dat zo? Ons land is juist reuze stabiel. We kunnen ons zelfs een regeringscrisis van bijna een jaar veroorloven. Ik heb daarom ook niet zoveel met al die mensen die vinden dat het nu allemaal snelsnel moet. Laat ze het maar rustig aan doen. Politiek-inhoudelijke stabiliteit moet voorop staan. Nederland zit in een overgangsfase, en de maatschappelijke veranderingen moeten zich zetten in het beleid. Daarvoor is nodig dat de lijn van het eerste kabinet-Balkenende wordt doorgetrokken. Wat beslist onwenselijk zou zijn, is dat we met een kabinet van CDA en PvdA volgend jaar weer in een crisis belanden.”

Wat zou uw advies voor dit moment zijn?
„Laat CDA en VVD eerst samen bekijken in hoeverre zij een gemeenschappelijke basis zien voor vier jaar regeren. Zij zullen toch de dragende partijen van het nieuwe kabinet moeten worden. Pas als CDA en VVD er samen uit zijn, moeten ze op zoek naar een derde partner. Dat kan de LPF zijn, maar ook D66 of de ChristenUnie.”

En als dat niet mogelijk is?

„Een minderheidskabinet moet je niet uitsluiten, al heeft het niet de voorkeur.”

De LPF is wat u betreft niet afgevallen door eerdere wanprestaties?
„Ik stel vast dat ze niet zijn stukgelopen op hun inhoudelijke koers, maar op de zwabberigheid van personen. Dat bleek nog weer toen LPF-leider Herben onlangs dreigde z’n ministers terug te trekken als het kabinet een motie over het asielbeleid niet zou uitvoeren, terwijl die ministers van niets wisten en er ook helemaal niet in mee wilden gaan. De LPF zal daarom wel een extra tentamen in stabiliteit moeten doen. Maar ik wil deze fractie niet geheel uitsluiten.”