Als enige schoof Wilders woensdagnacht aan bij presentator Paul Witteman, voor wat eigenlijk het slotgesprek tussen de lijsttrekkers had moeten worden. De ene na de andere partijleider zegde daarvoor af, met als argument dat de nek-aan-nekrace tussen VVD en PvdA nog niet was beslist.

Wilders buitte zijn aanwezigheid uit om zijn regeringsbereidheid te onderstrepen. „We hebben niet zo veel gewonnen om in de oppositie te belanden”, hield hij de kijkers voor. De volgende ochtend leverde hij ook nog eens zijn enige breekpunt –geen verhoging van de AOW-leeftijd– in.

„Meerdere concessies zullen volgen”, zegt hoogleraar politieke wetenschappen dr. M. Fennema, auteur van de biografie ”Geert Wilders. Tovenaarsleerling”, die komend najaar verschijnt. „Wilders zal geen onredelijke eisen stellen die het voor VVD en CDA al op voorhand onmogelijk maken om met hem samen te werken. Hij heeft geleerd van de kritiek in Almere en Den Haag, waar de PVV de gemeenteraadsverkiezingen won en tot teleurstelling van zijn aanhang wegliep voor bestuurlijke verantwoordelijkheid.”

Niet onhaalbaar

Een coalitie van VVD, PVV en CDA is politiek gezien niet onhaalbaar, denkt Fennema, het ontbreken van een meerderheid in de Eerste Kamer even daargelaten. „Natuurlijk is dat dé joker in het pak. Maar los daarvan willen alle drie de hypotheekrenteaftrek handhaven. De PVV en de VVD willen daarnaast de ontwikkelingshulp halveren. Binnen het CDA ligt dat lastiger, maar CDA-lijsttrekker Verhagen is handig genoeg om allerlei taken die nu nog vallen onder ontwikkelingssamenwerking via cosmetische ingrepen over te hevelen naar defensie.”

Ook de immigratiestop die Wilders wil, zal bij de VVD niet op verzet stuiten, denkt Fennema. „En bij de kruistocht die Wilders zeker zal ontketenen tegen koepels van ontwikkelingssamenwerking en allochtonenorganisaties, zoals Cordaid, Novib en Forum, komt de VVD evenmin in de problemen. Hun gevestigde belangen in die organisaties zijn niet zo groot en vergeet niet, wat Wilders luidkeels roept over de linkse hobby’s wordt zelfs in linkse kringen binnensmonds ook wel beaamd.”

Dat Rutte nu als eerste een VVD/PVV/CDA-coalitie gaat verkennen, was volgens Fennema onvermijdelijk. „De PVV is de grootste winnaar en de derde partij van het land. Als Rutte eerst gaat overhandelen over paars plus en pas als dat mislukt bij Wilders aanklopt, staat de VVD zwak.”

Ook vertrekkend CDA-Kamerlid Bilder denkt dat Rutte na de winst van Wilders niet om de PVV heen kan. „Toen de LPF na de moord op Pim Fortuyn in 2002 massief het parlement inkwam, was het ook voor iedereen vanzelfsprekend dat er serieuze pogingen tot samenwerking zouden worden gedaan.”

Zootje

Bilder kent ze vrij goed, de PVV-Kamerleden. In de Kamer zat hij de afgelopen jaren direct naast de PVV’ers Graus, Brinkman en eerder ook Madlener. Bang dat het met de PVV in een kabinet net zo’n zootje wordt al destijds met de LPF, is de Ermeloër niet. „Ze hebben hard gewerkt aan hun organisatie en weinig last gehad van intern gekrakeel. Wat de een zegt, wordt ook door de ander gedragen. Heel anders dus dan bij de LPF, waar alles over elkaar heen buitelde. Die partij ontstond natuurlijk ook pas enkele maanden voordat ze in één klap Kamer én kabinet inkwam. De PVV is hier veel meer naar toegegroeid.”

Alle partijen in de Kamer benaderden in de afgelopen jaren de PVV om steun te vragen voor moties of amendementen, onderstreept Bilder. „Ik heb ze van links tot rechts langs zien komen. Ook de partijen die naar buiten toe verschrikkelijk slecht praten over de PVV. Dat heeft wel iets inconsequents.”

Maar alle overeenkomsten tussen VVD en PVV daargelaten, is het formeren van een VVD/PVV/CDA-kabinet wel een loodzwaar karwei, verwacht Bilder. „Er zijn een paar aspecten die samenwerking compliceren. Bijvoorbeeld dat de PVV niet echt een partij is zoals alle anderen en inderdaad het gegeven dat de partij in de Eerste Kamer vooralsnog ruggensteun ontbeert. De PVV staat voor de opgave om in maart in alle provincies mee te doen aan de Provinciale Statenverkiezingen. Een loodzware klus, want het areaal aan mensen waaruit Wilders kan putten, is niet bijster groot.”

Ook Fennema ziet de rechtse coalitie er niet zomaar komen. „Nog afgezien van de vraag hoe zwaar Rutte het ontbreken van de PVV in de Senaat laat wegen, zal hij flink moeten inpraten op het CDA. Zijn achterban is qua betaalde functies sterk vertegenwoordigd in de hoek waar VVD en PVV willen saneren, de ontwikkelingshulp en het immigrantencircuit. Ook de toekomstagenda voor de zorg kan in zo’n coalitie een twistpunt worden. VVD en CDA willen daar saneren, terwijl Wilders op dit terrein een forse investeringsagenda heeft waaraan hij geen concessies zal willen doen.”

Wilders politieke stijl kan voor Rutte een zwaarwegend argument zijn om geen VVD/PVV/CDA-coalitie te willen, denkt Fennema. „Wilders heeft heel goed geleerd hoe Bolkestein opereerde. Beiden brengen graag vroegtijdig naar buiten wat er in een regering speelt, of wat de gemoederen onder ambtenaren bezighoudt. Met name Wilders buit dat meedogenloos uit. Kijk maar op welk moment de PVV’er Brinkman Aruba een corrupt boevennest noemde, ruim vóór de discussie over de staatkundige hervormingen op de Antillen. Daarmee was de toon van het debat gezet. Ik kan me voorstellen dat Rutte niet doorlopend zulke situaties wil.”

Fennema vindt dat de VVD-leider bepaald niet is te benijden. „Hij moet uitstralen dat hij de rechtse coalitie wel wil én zich afvragen hoe hij Wilders het beste loost.”

In het slot

Ook onderzoeker en publicist drs. Peter Bootsma, die aan de Universiteit Maastricht werkt aan een proefschrift over coalitievorming, zou niet verbaasd zijn als het CDA-fractievoorzitter Verhagen is die straks de deur voor een VVD/PVV/CDA-coalitie in het slot gooit.

„Verhagen gaat, al dan niet met medeweten van Rutte, straks zeggen: Wij gaan dit niet doen. In de campagne konden ze de PVV nog niet uitsluiten, vanwege de kans dat ze de partij als derde partner moesten vragen voor een VVD/CDA/PVV-coalitie. Met de uitslag van woensdag is een andere situatie ontstaan.”

Bootsma verwacht dat het CDA eerst op zoek gaat naar nieuwe Eurlingsen en Van der Hoevens om de rooms-katholieke stemmen uit het zuiden terug te winnen. „Dat is ook geen kansloze missie. Ik kan me namelijk niet voorstellen dat de PVV-stemmers uit Stein, Onderbanken en Kerkrade die nog nooit een moslim hebben gezien uit overtuiging op Wilders stemmen, omdat ze zijn agenda omarmen. Het lijken mij eerder proteststemmen die weer terug te winnen zijn. Ook inhoudelijk zijn er voor het CDA redenen genoeg om vanuit de oppositie de strijd met Wilders aan te binden. Zijn aversie tegen het overlegmodel en zijn moslimagenda passen heel slecht bij de CDA-ideologie.”

Dat het CDA niet argeloos in een rechtse coalitie zal stappen, staat ook voor CDA’er Bilder vast. „Het CDA staat sowieso al niet te trappelen om mee te regeren. Als je zo’n dreun hebt gehad als wij deze week, dan past bescheidenheid. Donderdag bleek dat een belangrijk deel van onze aanhang bezwaar zou hebben tegen deelname aan zo’n coalitie. Dat maakt het nog lastiger.”

Ook Wilders’ bereidheid om mee te doen aan een rechts kabinet heeft trouwens grenzen, brengt Bilder onder de aandacht. „Hij heeft ongetwijfeld goed in zijn gedachten dat er aan regeren electorale nadelen kunnen kleven. En zegt hij nee op een manier waardoor hij anderen de schuld kan geven, dan levert hem dat ook weer stemmen op.”

Het scheidend Kamerlid plaatst wel kanttekeningen bij de gretigheid waarmee velen, onder wie ook christenen, de onmogelijkheid van een kabinet met daarin de PVV onderstrepen. „Voor veel christenen geldt de PVV als een heel kwalijke partij. Maar als ik vanuit christelijk perspectief kijk naar wat andere partijen willen, vraag ik me af of de PVV wel het kwalijkst is. Haar standpunt rond Israël beoordeel ik positief, om maar eens wat te noemen En ook over de islam zegt Wilders zaken die veel christenen wel denken, maar niet meer durven te zeggen. Dat de verkiezingsuitslag slecht is voor christelijk Nederland, is wel duidelijk. Maar de uitslag voor de PVV is daarin niet het meest verschrikkelijke.”

Wilders stelt klaar te staan voor regeringsdeelname. Maar de grote vraag is of VVD en CDA ook klaar zijn voor samenwerking met de PVV. Een overzicht van recente uitspraken lijkt erop te duiden dat dit meer voor de VVD geldt dan voor het CDA.

„Wilders is voor mij niet melaats. Voor mij zijn alle coalities waar Wilders in zit, denkbaar na de verkiezingen.”

VVD-leider Rutte in mei tegenover weblog De Dagelijkse Standaard over een eventuele samenwerking met de PVV.

„Ik wil in ieder geval een kabinet dat samenhangende crisismaatregelen gaat nemen. En een pakket maatregelen neemt op immigratie- en veiligheidsgebied. En investeert in onderwijs en wegen. Als dat kan bij de PVV, dan doe ik dat bij de PVV.”

Rutte in hetzelfde interview.

„Ik zeg het nog één keer: Wilders is niet melaats, en de PvdA staat héél, héél ver van ons af op dit moment.”

Nogmaals Rutte.

„We zijn bereid deals te sluiten. Op één punt na: handen af van de AOW.”

Wilders lanceert in februari tegenover De Telegraaf zijn enige breekpunt voor de coalitieonderhandelingen.

„Ik heb één groot probleem met de partij van de heer Wilders, en dat is dat hij weigert om de AOW te hervormen.”

Rutte dinsdagavond tijdens het verkiezingsdebat van de NOS.

„Ik zal proberen de coalitiepartners ervan te overtuigen dat de AOW-leeftijd op 65 moet blijven, maar ik zal de onderhandelingen op dit punt niet laten mislukken. Zeker niet als ik een alternatief kan bieden voor een regering waarin de PvdA deelneemt.”

PVV-leider Wilders nuanceert zijn breekpunt en zwaait de deur voor samenwerking met rechts wijdopen.

„Wij zijn klaar voor een kabinet VVD/CDA/PVV.”

Wilders eerder al –eind vorige maand– tegenover De Telegraaf.

„Op voorhand sluiten we niemand uit. Dat is wat anders dan of je met elkaar door één deur kunt.”

Balkenende in februari in over eventuele samenwerking met de PVV.

„Je mag het oneens zijn met een beleid, met een premier, maar om in het internationale verkeer dit soort termen te gebruiken, dat is eigenlijk onbestaanbaar. Als dit de stijl van opereren van Nederland is, dan krijgen we grote problemen.”

Balkenende een maand later in een reactie op Wilders, nadat deze de Turkse premier Erdogan een „volstrekte gek” heeft genoemd.

„De kans dat het CDA met de PVV van Geert Wilders gaat regeren is buitengewoon klein. En dat betekent dat het nauwelijks denkbaar is.”

Balkenende, begin vorige week, over samenwerking met de PVV.

„Omdat Wilders mensen wegzet vanwege hun geloof, een buitenlandse regeringsleider bruuskeert en daarmee het Nederlandse bedrijfsleven schade berokkent en niet bereid is de AOW-leeftijd te verhogen.”

Balkenende licht dat standpunt vervolgens verder toe.

„Het CDA is een machtspartij, de grootste machtsmachine van Nederland. Ik zeg niet dat ze hun moeder verkopen om te gaan regeren, maar ze hebben er wel heel veel voor over om in een kabinet te komen. Dat kun je negatief uitleggen, maar het biedt ook kansen.”

Wilders over samenwerking met het CDA.