De relatie tussen het concentratiekamp op de Vughtse Heide en de omwonenden is het thema van het vorige week gestarte project ”Zichtbare herinneringen… een confrontatie met terreur”. Onder meer exposities in het Nationaal Monument Kamp Vught (NMKV) en het Vughts Historisch Museum brengen het onderwerp in beeld.

Het enige Nederlandse concentratiekamp krijgt begin 1943 een plek in „een lieflijk decor van bos en heide.” Het nabijgelegen ”1ste Rangs Familiehotel de Hut”, gelegen op „het mooiste gedeelte der Vughtse heide”, is inmiddels gesloten. Een deel van de IJzeren Man is speciaal gereserveerd voor Duitse militairen en hun familie.

Het duurt enige tijd voordat het tot de bevolking doordringt dat er in de gemeente een concentratie­kamp verrijst. Uiteindelijk kan niemand eromheen. In januari 1943 arriveert via het station van Vught de eerste groep gevangenen. Door de Helvoirtseweg trekken ze richting het kamp, voortgedreven door gewapende SS’ers.

„Je werd dan voor de simpele keuze gesteld: wegkijken en negeren of toekijken? En vanuit het toekijken volgde een nieuw dilemma: moest het bij toekijken blijven of kon je iets doen om te helpen?” zo luiden vragen die de expositie opwerpt.

De tentoonstelling belicht personen die hun ogen niet sluiten voor wat zich in hun dorp afspeelt. Zoals Henk van der Pas, badmeester van de IJzeren Man en overbuurman van het kamp. Met zijn verrekijker ziet hij hoe gevangenen worden mishandeld. Verkleed als opperman helpt hij kampbewoners die langs de weg aan het werk zijn. Hij brengt hun brood, koffie en geneesmiddelen, en repareert hun klompen.

Tal van personen vormen een schakel tussen de gedetineerden en de buitenwereld. Marinus van Esch bezorgt pakjes voor Van Gend & Loos. Hij levert niet alleen goederen voor de Duitsers af, maar neemt eveneens levens­middelen voor gevangenen mee. Onder het zadel van zijn paard zitten regelmatig briefjes verstopt. Ook smokkelt Van Esch voor een pater hosties het kamp binnen.

Voor Cis van den Meerendonk, sinds tien jaar vrijwilliger in het Nationaal Monument Kamp Vught, is het onderwerp van de expositie geen dorre theorie. Ze vertelt dat haar schoonvader, Vughtenaar Jo van den Meerendonk, in de oorlogsjaren „altijd Joden heeft geholpen.” Zo kreeg een pasgeboren Joodse baby in zijn gezin een veilig onderdak.

Als loodgieter kwam Jo regel­matig in Kamp Vught, meer dan eens „zogenaamd om dingen te repareren.” In het uiteinde van zijn soldeerbout verstopte hij briefjes van en voor gevangenen.

Niet alle post bereikte via hem de persoon voor wie die bestemd was, zegt zijn schoondochter. „Er zaten briefjes tussen waarvan hij zei: Daar waag ik m’n leven niet voor. Bijvoorbeeld als een man en vrouw via een briefwisseling nog ruzie aan het maken waren.”

Van den Meerendonk is een van de personen die in een zaaltje van het Vughts Historisch Museum voor het voetlicht komen. Op de informatie­panelen prijkt ook een foto van zuster Aleida Hulsman van het Wit-Gele Kruis, die tijdens bezoeken aan het kamp pakketjes voor gevangenen meenam. Als een SS’er haar op een dag bedreigt met een revolver, roept ze ferm: „Schiet me maar dood, ik ben toch niet getrouwd.”

Fabrikanten stellen levens­middelen en kleding ter beschikking waarmee zuster Hulsman gevangenen helpt. Zo stuurt de firma Tonnema uit Sneek in juni 1944 veertien rollen Kingpepermunt op. „Dit is een gratis monster (…), zodat U ons NIETS schuldig is”, vermeldt een be­geleidend schrijven. De brief nodigt Hulsman uit over drie maanden opnieuw pepermunt aan te vragen.

Een belangrijke schakel in de hulporganisatie is ook Charlotte van Beuningen-Fentener van Vlissingen, die met haar man in Vughtse villa Huize Bergen woont. Van allerlei kanten krijgt ze voedsel aangereikt. „Opeens begonnen uit heel Nederland levensmiddelen toe te stromen. Het was net de spijziging van de vijfduizend.”

De oogst is divers, zo merkt Van Beuningen op. „Er kwamen kleine pakjes met brood of boter. Er kwamen ook volle vrachtwagens, want dorpen in de buurt hadden het op zich genomen om één dag in de week een inzameling te houden. Bij de dominee of de pastoor werden broden, boter, eieren of een deel van de slacht gebracht.”

Voor de gevangenen is alle hulp als een beker koud water te midden van de wreedheden die in het kamp plaatshebben. In juni 1944, als de geallieerde troepen naderen, besluit de leiding Kamp Vught te ontmantelen. De nog aanwezige mannen gaan op transport naar Sachsenhausen, de vrouwen naar Ravensbrück.

Als zuster Hulsman uit naam van het Rode Kruis de leiding over het kamp krijgt, zijn de meeste Nederlandse en Duitse SS’ers met de noorderzon vertrokken. Ook nu toont de verpleegkundige zich daadkrachtig. Als ze hoort dat er springlading bij de kampgebouwen is aangebracht, slaagt ze erin de bommen onschadelijk te laten maken. In gedachten ziet ze een nieuwe bestemming voor deze panden voor zich, als tbc-sanatorium.

Dubbelexpositie

De tentoonstelling ”Zichtbare herinneringen… een confrontatie met terreur” is tot 9 januari gratis te bezichtigen in het Nationaal Monument Kamp Vught (NMKV) en het Vughts Historisch Museum. Er bestaat een beperkte overlap tussen de twee onderdelen van de expositie, die personen belicht die gevangenen in Kamp Vught vanaf 1943 hulp boden. Wie de beide locaties wil bezoeken, moet er rekening mee houden dat het museum in tegenstelling tot het nationaal monument ’s ochtends gesloten is.

Nnmkv; historisch museum Vught

Luisterroute brengt oorlogsverleden Vught tot leven

In het Noord-Brabantse Vught roepen diverse locaties herinneringen op aan de Tweede Wereldoorlog. Een speciale (luister)route, die begint bij Nationaal Monument Kamp Vught (NMKV) en eindigt bij het Vughts Historisch Museum (of omgekeerd), verbindt ze met elkaar.

Langs het traject van ongeveer 5 kilometer tonen billboards historische foto’s die tijdens de bezettingsjaren op de desbetreffende plaatsen zijn gemaakt. Zo werd indertijd stiekem vanuit een dakraam de aankomst van een Jodentransport vastgelegd. Ook het ”Duitse bad” (onderdeel van recreatiegebied de IJzeren Man) en Huize Bergen (uitvalsbasis voor hulp aan de kampgevangenen) passeren de revue.

De route staat beschreven in een folder en is ook te volgen via een mp3-speler. Onderweg klinken fragmenten uit de NCRV-documentaire ”Het kwaad buiten”. Daarin vertellen inwoners van Vught en arbeiders die in het concentratiekamp hebben gewerkt over hun ervaringen.

Fragmenten van de cd ”Wie”, die onlangs bij het twintigjarig bestaan van Nationaal Monument Kamp Vught verscheen, zijn eveneens in de luisterroute opgenomen. Diverse (pop)artiesten schreven hiervoor Nederlandse teksten (sommige in Brabants dialect): „Wat zou jij zeggen/ als er bij jou in de straat/ een man wordt uitgewezen/ omdat hij anders praat/ je ziet het gebeuren/ kijk je aan of weg/ houd je je mond/ kijk jij naar de grond/ of heb je lef.”

De organisatoren van de luisterroute hebben gekozen voor een muziekgenre dat zeker niet elke historisch geïnteresseerde zal aanspreken, hoewel het geen doorsneepopmuziek betreft. Doel is onder meer mensen tot nadenken te stemmen over thema’s die met de oorlog te maken hebben.

De luisterroute is voor 2 euro verkrijgbaar bij Nationaal Monument Kamp Vught en het Vughts Historisch Museum, waar tegen een borgsom van 10 euro een mp3-speler kan worden geleend. De documentaire ”Het kwaad buiten” is tot 9 januari ook te zien in het Vughts Historisch Museum.