Televisieprogramma EenVandaag vroeg 10.000 mensen waarop de overheid volgens hen moet bezuinigen. Met stip op één staat een bezuiniging op het aantal ambtenaren. Ook in veel verkiezingsprogramma’s staat een kleinere overheid hoog op het bezuinigingslijstje.Nederland telt bijna een miljoen overheidsdienaren. Ruim de helft daarvan is werkzaam in het onderwijs. Het aantal rijksambtenaren maakt met 123.000 personen slechts een klein deel uit van het ambtenarenapparaat. Zouden we daar flink het mes in zetten, bijvoorbeeld een halvering, dan levert die maatregel nog slechts ongeveer 10 procent op van de benodigde 29 miljard euro aan bezuinigingen die volgens het CPB nodig zijn.

Een dergelijke maatregel vraagt om duidelijke keuzes. Tot nu toe werden besparingen op de uitgaven aan overheidspersoneel en materieel gerealiseerd door zogenaamde ‘productiviteitskortingen’. Die algemene korting op de apparaatuitgaven moet de productiviteitsprikkels vervangen die in een marktomgeving wel voorkomen, maar bij de overheid vaak ontbreken. De productiviteitsstijging die zo wordt afgedwongen, werd vaak gerealiseerd door toepassing van de ‘kaasschaafmethode’: iedereen levert wat in. Moeilijke keuzes kunnen zo nog even op de lange baan worden geschoven. Om die reden is deze manier van bezuinigen populair onder politici.

De algemene productiviteitskorting en de kaasschaafmethode lenen zich goed voor een besparingendoelstelling van enkele procentpunten. Het nieuwe kabinet staat echter voor de opgave om fors meer te bezuinigen. Willen we het aantal ambtenaren sterk terugdringen, dan betekent dat onvermijdelijk dat er fundamentele keuzes moeten worden gemaakt ten aanzien van het ambitieniveau en de taakopvatting van de overheid.

Ter illustratie: één op de vijf rijksambtenaren is werkzaam bij de Belastingdienst. Het afschaffen van die dienst levert in één klap een besparing van het aantal rijksambtenaren op van 20 procent. Mooi, zult u misschien denken, want dan kan het betalen van belasting ook achterwege blijven. Dat levert dus nog eens een flinke meevaller op in het eigen huishouden.

Dat laatste valt te betwijfelen, omdat –als de belastinginkomsten, en daarmee de uitgaven, dalen– er een verschuiving optreedt van collectieve naar private uitgaven aan bijvoorbeeld zorg- en inkomensverzekeringen. En dan heb ik het nog niet eens over de problemen die ontstaan bij de verschaffing van (semi-)publieke goederen als infrastructuur en veiligheid.

Hoewel er op het laatste ook nog wel wat valt te bezuinigen volgens het opiniepanel van EenVandaag. De inkrimping van het leger bijvoorbeeld staat op nummer drie in de bezuinigings-top tien. Die maatregel kent ook het karakter van een druppel op een gloeiende plaat: al sturen we het voltallige defensiepersoneel naar huis, dan levert dat nog ‘slechts’ een loonkostenbesparing op van zo’n 3 miljard euro.

De grootste kostenposten in het huishoudboekje van de rijksoverheid, onderwijs, zorg en sociale zekerheid, zijn nu juist de onderwerpen waarop een meerderheid van de ondervraagden liever niet wil bezuinigen. Zo levert de verhoging van de AOW-leeftijd naar 67 en een koppeling aan de levensverwachting zo’n 8 miljard euro op.

Valt er dan helemaal niets te bezuinigen op ons openbaar bestuur? Zeker wel. Een herbezinning op de ambities en taken van de overheid is nuttig en nodig. Maar vooral omdat zo’n heroverweging dwingt om verder vooruit te kijken dan de komende kabinetsperiode naar de rol van de staat en de relatie met de markt en de burger.

Zonder zo’n samenhangende visie op de rol van de overheid is bijvoorbeeld een grootschalige departementale herindeling weinig zinvol. Het enkel schuiven met taken levert niet de gewenste besparing op en –belangrijker– niet de gewenste kwaliteitsverbetering. Daar ligt de échte uitdaging van het nieuwe kabinet. De vermindering van het aantal ambtenaren is geen doel op zichzelf, maar mogelijk wel een gevolg van die nieuwe langetermijnvisie.

De auteur is econoom bij Rabobank Nederland