De jaarlijkse uitvoeringen van Bachs Passionen trekken elk jaar en bij alle uitvoeringen in den lande weer veel publiek. Met name de Matthäus Passion verslaat zijn duizenden en bepaald niet alleen onder christenen. Zo schreef PvdA-lijsttrekker Cohen ooit in zijn voorwoord bij een programmaboekje van het Amsterdams Toonkunstkoor: „Mij ontroert het werk iedere keer opnieuw, en iedere keer opnieuw raakt het mij diep in mijn ziel; het lijdensverhaal van Christus, op deze magistrale manier getoonzet, en al zo veel jaren zo prachtig uitgevoerd, spreekt gelovigen én niet-gelovigen aan.”Natuurlijk is deze ontroering niet in de laatste plaats het gevolg van juist die magistrale toonzetting. De Matthäus Passion is een schitterend voorbeeld van Bachs constructief en beeldend vermogen. Voor de muziekliefhebber valt er veel te bewonderen en te genieten. Als een luisteraar echter geen interesse heeft in de Bijbelse boodschap en zich uitsluitend richt op de muzikale verrichtingen, wordt het beluisteren van de Mattheüs Passion louter een cultureel genoegen.

Dit strookt niet met Bachs bedoelingen. Ook uitvoeringen in de concertzaal beantwoorden niet aan zijn doel, dat zuiver liturgisch was. Een uitvoering van de Matthäus Passion hoort, historisch gezien, thuis in de kerk als onderdeel van de dienst. Bachs bedoeling was namelijk het uitdragen van het Evangelie.

Luther

De Matthäus Passion wortelt in Luthers theologie. Voor Luther zijn theologie en muziek onlos-makelijk met elkaar verbonden. Muziek kan de Bijbeltekst een extra dimensie geven. Luther beschouwt aardse klanken als afspiegelingen van hemelse muziek. Al heeft de zonde de eenheid tussen hemelse en aardse muziek verbroken, de door God gegeven muzikale wetmatigheden kunnen een voorsmaak van het hemelse schenken.

Daar was Bachs streven op gericht. Hij wenste hetzelfde te bereiken als een predikant met zijn preek. Hij wilde zijn toehoorders tot geloof bewegen. Kortom, Bach schreef een preek op noten.

Opvallend is hoe respectvol Bach de Bijbeltekst benadert. De recitatieven van de evangelist zijn bewogen en indringend. De woorden van Jezus worden door de strijkersgroep als het ware met een stralenkrans omgeven. De gelovigen en de gemeente reageren respectievelijk door middel van recitatieven, aria’s en koralen vol mededogen en met persoonlijke inkeer op de gebeurtenissen.

Dat laatste zou van de Matthäus Passion een te menselijk document kunnen maken, zij het niet dat in Bachs toonzetting Jezus’ woorden als machthebbend klinken. Ook als Lijdende toont Hij Zijn majesteit, tegenover Judas en zijn bende in Gethsémané, in de rechtzaal van Kajafas en voor Pilatus. Waardig steekt de innerlijke rust van Christus af tegen het geschreeuw van de opgezweepte menigte. De treffende instrumentaties onderstrepen daarbij iedere stemmingswisseling. De luisteraar wordt door Bach als het ware aan de hand meegenomen en onderwezen.

Soli Deo Gloria

Toch leven er bezwaren. Mogen Christus’ woorden gezongen worden? Jazeker, bedenk dat het zingen van Schriftwoorden door christenen, al dan niet in berijmde vorm, van alle tijden is. Maar als dat gebeurt door mensen die persoonlijk geen weet willen hebben van de inhoud van het gezongene? Kan het heilige van Jezus’ kruisdood in de concertzaal ten gehore worden gebracht voor luisteraars die komen voor een muzikale belevenis?

De tegenvraag is of dit gegeven iets afdoet van de hogere waarde en het eigenlijke oogmerk van de Matthäus Passion. Een adequate en toegewijde uitvoering van Bachs passiemuziek doet per definitie recht aan de intenties van het werk. De rijkdommen in tekst en klank worden daardoor namelijk helder overgebracht op de luisteraar. En daar gaat het om. De luisteraar heeft niets te doen met persoonlijke opvattingen van de uitvoerenden, maar heeft met het klinkende resultaat te maken. Ook hoeft hij andere luisteraars niet de maat te nemen. Het gaat om zijn eigen luisterhouding.

En uiteindelijk wijst Bach zelf iedere luisteraar de ultieme weg. Boven zijn composities schreef hij namelijk ”Soli Deo Gloria”. God alleen komt de eer toe! Zo is ook Bachs Matthäus Passion een Woord voor de wereld.

De auteur is muziekrecensent voor deze krant.