Het geweld in de Bijbel, vooral in het Oude Testament, is voor veel mensen een struikelblok. Zou de Bijbel immers niet juist een soort veilige vluchtheuvel moeten zijn, in onze wereld vol geweld en ellende? Een boek dat naar een ándere wereld verwijst, de wereld van ”sjalom” en niet de wereld van ”hamas” (het Hebreeuwse woord voor geweld)?Het is in dit kader belangrijk om onderscheid te maken tussen geweld en geweld. Er is geweld dat door en door slecht is, geweld dat uitsluitend het eigenbelang zoekt en de ander minacht. Maar er is ook tegengeweld, dat erop uit is het kwaad te keren en op te komen voor de ander. Die hele wereld van geweld komen we ook in de Bijbel tegen.

Mogen we in zekere zin daar niet juist blij mee zijn? Wie zou gediend zijn met een Bijbel vol met wijsheden en vrome heilsbespiegelingen die ver buiten de dagelijkse werkelijkheid staan? Wat een vreugde voor allen die in onze wereldgeschiedenis gemarginaliseerd en vertrapt worden, dat de God van de Bijbel ook, ja juist ook, met geweld van doen heeft. Dat betekent, met de woorden van de theoloog Kuitert, dat de beul niet tot in de eeuwigheid een voorsprong op zijn slachtoffer heeft.

Bij eerlijke lezing van het Oude Testament kun je bovendien niet missen dat dit boek juist de grondlijn kent van recht en vrede. God heeft de wereld goed geschapen, en Hij liet die wereld niet los na de breuk die de zonde in de schepping sloeg. Dwars tegen het kwaad van hebzucht en verderf in werkt Hij heen naar de wereld van sjalom. Maar om tot de wereld van sjalom te komen, moet God in de gebrokenheid van deze wereld van hamas soms onvermijdelijk ook gebruikmaken van geweld. Anti­geweld om het kwaad in te dammen, af te straffen, weg te doen.

Dit geweld is alleen bij God veilig. Verrassend genoeg bevat uitgerekend het Oude Testament een verstrekkende antigeweldboodschap. Dit valt vooral op als we de Bijbel vergelijken met de religieuze literatuur uit de wereld rond Israël. In Assyrische koningsinscripties of Ugaritische godenmythen wordt machtsgeweld soms tot de hoogste deugd verheven. In Oude Testament wordt echter in allerlei situaties menselijke geweldpleging ontmoedigd.

Profetie

Het is frappant hoe de profeten de koningen van Israël en Juda fel bekritiseren om hun geweld. Zo veegt de profeet Nathan David de mantel uit (2 Samuël 12). Deze David, door God verkoren, mag het huis Gods niet bouwen, omdat hij „een man des bloeds” is. Zulke kritiek is ongekend in het oude Nabije Oosten. De stichter van een dynastie was daar per definitie altijd ook de stichter van de tempel.

Met name in de toekomstprofetie krijgt het verlangen naar de wereld van sjalom vaster vorm. Het Oude Testament predikt niet een oproep tot gewelddadige verovering van de wereld, maar dat de wet uit Sion zal uitgaan, en het woord van de Heere uit Jeruzalem. Dan zullen de volken komen om te schuilen bij het recht van God en hun zwaarden omsmeden tot ploegijzers (Jesaja 2). Meeslepend is het visioen van het vrederijk in Jesaja 11, met beelden van roofdieren en tam vee die samen weiden, of van een kind dat bij het hol van een slang speelt.

Maar hoe valt deze boodschap te rijmen met allerlei tekstgedeelten waarin een voor ons gevoel buitensporig goddelijk geweld wordt toegepast, of waarin mensen door God worden ingeschakeld om anderen te vernietigen? Is dit niet tegenstrijdig met de zojuist geschetste grondlijn in de Bijbel?

Van cruciaal belang is hierbij dat wij bereid zijn ons eigen godsbeeld kritisch te toetsen aan het Bijbelse godsbeeld. Het godsbeeld in het westerse denken is de afgelopen eeuwen van kleur verschoten, milder, en lichter geworden. Het collectiviteitsdenken zoals je dat in vele culturen en vaak ook in de Bijbel aantreft, is ons vreemd geworden. Het individu is uitgangspunt en norm van ons denken. Geloof moet passen bij de mens en aansluiten bij de eigen ervaring. Wat moet je in deze context met een God Die je tegen de haren instrijkt, Die vraagt om overgave, omkeer en navolging? Een God Die soms zelfs een heel volk straft en verdelgt in zijn toorn?

Liberale fantasieën

Het kan dan verrassend zijn om te luisteren naar de Bijbeluitleg van christenen uit niet-westerse tradities, die vaak heel anders tegen die problematiek blijken aan te kijken. Ook zij weten van de kernboodschap van Gods liefde en vergeving, maar zij zullen minder snel dan wij geneigd zijn die te contrasteren met Bijbelse noties als vergelding en gericht. Zo schrijft theoloog Miroslav Volf van de universiteit van Yale, een Kroaat die in de jaren 90 getuige was van het geweld in de Balkanoorlogen:

„Je zou verder kunnen argumenteren dat het in een wereld van geweld voor God juist onwaardig zou zijn om het zwaard niet te hanteren. Als God niet kwaad zou zijn over onrecht en bedrog, als Hij geen einde zou maken aan geweld zou Hij onze aanbidding niet waard zijn. (…) Mijn stelling dat de praktijk van geweldloosheid geloof in de goddelijke wraak vereist, zal bij velen in het Westen impopulair zijn. (…) Maar de stelling dat menselijke geweldloosheid voortkomt uit het geloof in Gods weigering om te oordelen, kan alleen maar geboren worden in de stilte van een woonwijk. In een door de zon getergde aarde die gedrenkt is in het bloed van onschuldigen zal zij onvermijdelijk sterven (…) samen met andere prettige fantasieën van de liberale geest.”

De geweldteksten in het Oude Testament openen onze ogen voor wie de God van liefde óók is, en wie wij mensen zijn. De God van de Bijbel kan ontzagwekkende dingen doen, huiveringwekkend voor ons mensen. Maar nooit willekeurig en onberekenbaar. Op een of andere manier heeft zijn ‘geweld’ steeds weer te maken met Zijn afschuw van het kwade, van de zonde, van de opstand. Keer op keer dient Zijn geweld het herstel van recht en vrede.

Des te beter verstaan we hierdoor ook hoe machtig diep de liefde van God is, Die alles gaf om deze wereld te redden. Genade, verzoening, rechtvaardiging, nieuw leven, al die grote woorden in de Bijbel krijgen hun gloed des te meer waar we zien dat God een heilige God is, dwars door onze wereld van hamas heen onderweg naar Zijn wereld van sjalom.

Prof. dr. H. G. L. Peels, hoogleraar Oude Testament aan de Theologische Universiteit Apeldoorn. Heeft u een vraag voor deze rubriek of wilt u reageren? weerwoord@refdag.nl

---

Verder lezen over dit onderwerp:
H. G. L. Peels, "Kan een God van liefde geweld gebruiken?", in: Martine Veelen en Cees Dekker (red.), Hete hangijzers. Antwoorden op 17 kritische vragen aan het christelijk geloof, Amsterdam 2009.
H. G. L. Peels, God en geweld in het Oude Testament (Apeldoornse Studies 47), Apeldoorn 2007.
K. A. D. Smelik, Een tijd van oorlog, een tijd van vrede. Bezetting en bevrijding in de Bijbel, Zoetermeer 2005.
Dirk van Keulen en Martien E. Brinkman, Christian Faith and Violence. Volumes 1 and 2 (Studies in Reformed Theology 11), Zoetermeer 2005.
C. J. H. Wright, Old Testament Ethics for the People of God, Downers Grove 2004.