Edward W. Said (1935-2003) was een invloedrijk literatuurwetenschapper die het veel bejubelde en bekritiseerde boek ”Orientalism” schreef. Hierin onderzoekt hij het beeld dat in het Westen is gecreëerd van het oosten. Said is ook bekend als welbespraakt voorvechter van de Palestijnse zaak. Door zijn felle antizionisme was zijn bijdrage allesbehalve constructief. Het kwam zelfs tot een breuk met Arafat, omdat deze deelnam aan vredesbesprekingen. Vervolgens werden Saids boeken in de Palestijnse gebieden verboden. Hier en daar blijkt zijn desillusie. In 1991 organiseert hij een conferentie van Palestijnse intellectuelen, waarover hij schrijft: „Het bleef bij een eindeloze herhaling van bekende argumenten, en niets werd duidelijker dan ons onvermogen om tot een gemeenschappelijk doel te komen en de neiging om niet te willen luisteren naar iemand anders dan onszelf.”Hoewel ”Ontheemd” een mild boek is, zonder speciaal anti-Joodse sentimenten, deed het bij verschijning in 1999 het nodige stof opwaaien. Een Israëlische onderzoeker, Weiner, haalde er allerlei onjuistheden uit. De moeder van Said zou bijvoorbeeld niet Palestijns zijn, maar Libanees. Said reageerde door te schrijven dat zij een Palestijnse moeder had. Het genoemde huis in Jeruzalem zou niet van hun familie zijn, waarop Said weer stelde dat zijn vader wegens het Arabische systeem van overerving mede-eigenaar was. Deze en andere details tekenen het onderlinge wantrouwen.

Overigens zijn de politieke en historische verwikkelingen alleen op de achtergrond aanwezig. Zijn ouders hielden zich er verre van: „Politiek ging altijd over andere mensen, niet over ons.”

De Nederlandse titel ”Ontheemd” focust op het niet thuis of niet in je vaderland zijn. De Engelse titel ”Out of place” heeft meer de betekenis van ”misplaatst zijn”. Dat is breder en omvat beter wat Said bedoelde. Hij begint er zijn levensverhaal mee: „Ik paste nooit helemaal in de wereld van mijn ouders en mijn vier zusters.” Op de diverse internationale scholen die hij bezocht was het niet veel beter. Hij schrijft er met een soort van droge humor over: „Na een les of vijf, waarin hij tevergeefs geprobeerd had me de finesses van de Arabische grammatica bij te brengen –het resultaat was dat het twintig jaar zou duren voordat ik me weer met enig plezier en enthousiasme in de Arabische literatuur kon verdiepen– brachten Tewfik Effendi en ik onze uren samen door met het praten over boeken.”

Met doordachte typeringen („Mijn vader combineerde een hardvochtige strengheid en een onpeilbare stilte met een vreemd soort genegenheid”) en concrete details –als ze een spelletje doen, speelt zijn vader voor hen beiden– dringt Said diep door in de persoonlijkheid van zijn vader en moeder. Zijn onzekere, innerlijk verscheurde ‘zelf’ is het product van hun liefdevolle maar destabiliserende opvoeding.

Opvallend is dat Saids eindeloze zelfreflectie zich voornamelijk richt op zijn psyche, niet op zijn moraal of handelen. Ook heeft hij snel een oordeel over mensen klaar. Als hij bij de godsdienstles of in de kerk wat beter had opgelet –Said groeide op in een christelijk gezin– had hij misschien begrepen wat Paulus schrijft: „Waarin u de ander oordeelt, veroordeelt u uzelf.” Vergeven blijkt moeilijk te zijn. Ondanks alle diepten van de „ontheemding” die hij exploreert, heeft hij de diepste laag van het woord, het zonder God in de wereld zijn, niet gepeild. Wellicht is deze ontheemding een belangrijke oorzaak van zijn andere ontheemde gevoelens.

Ontheemd, Edward W. Said; uitg. De Arbeiderspers, Amsterdam, 2009; ISBN 978 90 2957 1906; 320 blz.; € 25,-.