Nanotechnologie is de technologie van de toekomst. Volgens technologiewatchers is het de volgende technologische golf na de informatie- en communicatietechnologie en de biotechnologie. Allerlei materialen kunnen op heel kleine schaal (1 nanometer is één miljardste meter) bewerkt worden, zodat ze nieuwe eigenschappen krijgen. Nanomaterialen en nanoapparaatjes kunnen in bijna elk product verwerkt worden, van chemotherapie met minder bijwerkingen via zonnecellen naar textiel en voeding.De maatschappelijke en ethische implicaties van nanotechnologie zijn nog weinig doordacht en ook weinig bekend bij het grote publiek. Op verzoek van het kabinet stimuleert de Commissie voor de Maatschappelijke Dialoog Nanotechnologie daarom burgers en maatschappelijke organisaties hun mening te vormen en te geven over nanotechnologie (zie nanoforum.nl).

Zoals alle technologie, zal ook nanotechnologie worden toegepast in oorlogsvoering. Tijdens de Koude Oorlog werd technologie vaak eerst voor militaire doeleinden ontwikkeld, en daarna aangepast voor civiele toepassingen. Nu is de civiele industrie veelal innovatiever en kunnen nieuwe technologieën die voor medische of andere vreedzame doeleinden zijn ontwikkeld een tweede leven krijgen op het slagveld.

Nachtmerries
Welke zorgwekkende militaire toepassingen van nanotechnologie kunnen we de komende vijf tot tien jaar verwachten? De internationale gemeenschap probeert voorraden chemische en biologische wapens te vernietigen en ook kernwapens de wereld uit te werken. Positief is dat nanosensoren over vijf tot tien jaar nucleaire, chemische, biologische en radiologische wapens kunnen detecteren en beschermen tegen terroristische aanslagen.

Maar civiele kernenergie, chemie en biotechnologie zouden ook misbruikt kunnen worden voor nieuwe massavernietigingswapens. Nanotechnologie zou over vijf tot tien jaar gebruikt kunnen worden in verbeterde hulpsystemen voor een volgende generatie kernwapens. En op langere termijn zou nanotechnologie nieuwe biologische of chemische wapens kunnen verwezenlijken.

De op afstand bestuurde oorlog is nu al zichtbaar in Afghanistan en Irak, waar soldaten in de VS onbemande vliegtuigen (drones) besturen die vijanden uit een menigte pikken en doodschieten. De soldaat gaat ’s avonds naar zijn kinderen, maar de Afghaanse kinderen die hij moet beschermen, zitten in de vuurlinie. Nanomaterialen kunnen binnen vijf jaar gebruikt worden in nieuwe types drones, en binnen tien jaar zouden nietsvermoedende strijders of burgers dankzij nanotechnologie met minivliegtuigjes of onzichtbare camera’s en sensornetwerken op afstand bespioneerd kunnen worden.

Op lange termijn zou nanotechnologie ingezet kunnen worden voor oorlogsvoering in de ruimte, supersoldaten of robotlegers. En ook terroristen zullen gretig gebruikmaken van de mogelijkheden die nanotechnologie hun biedt. Worden de ergste nachtmerries uit Hollywoodfilms werkelijkheid in de nanotoekomst? Ik hoop het niet en pleit voor preventieve wapenbeheersing, met ethische criteria afgeleid van de aloude theorie van de rechtvaardige oorlog.

De theorie van de rechtvaardige oorlog, die accepteert dat gewapende strijd in dit aardse tranendal soms onvermijdelijk is, kent twee ‘hoofdstukken’. In de eerste plaats zijn er criteria om tot oorlog over te mogen gaan (”jus ad bellum”, recht tot oorlog). Deze zijn bedoeld om de drempel om oorlog te gaan voeren te verhogen, waarvan de gewetensvraag of oorlog het laatste redmiddel is en of alle andere oplossingen geprobeerd zijn, het belangrijkste is. In de tweede plaats zijn er criteria voor de oorlogvoering zelf (”jus in bello”, recht tijdens oorlog). Deze hebben als doel menselijk lijden tijdens een oorlog zo veel mogelijk te beperken.

Recht tot bewapening
Deze eeuwenoude theorie, die teruggaat op de kerkvader Augustinus, zegt echter niets over wat aan een oorlog voorafgaat, bijvoorbeeld het ontwikkelen van militaire technologie. Ik stel daarom voor een derde hoofdstuk toe te voegen, dat je ”recht tot bewapening” zou kunnen noemen.

Een aantal van de criteria uit de bestaande theorie van de rechtvaardige oorlog kan worden aangepast om keuzes te beoordelen in de ontwikkeling van technologie die voor militaire doeleinden kan worden toegepast. Is de intentie waarmee militaire systemen ontwikkeld worden rechtvaardig (maken ze een onverhoopte oorlog humaner)? Is er een legitieme menselijke autoriteit die besluiten neem over wapenontwikkeling en de bediening van wapen­systemen (dus geen robots)?

Is de ontwikkeling socio-economisch proportioneel? (Is er evenwicht tussen een defensiebegroting en andere publieke taken, evenwicht tussen de kosten van een systeem en het beoogde militaire doel?) Bevordert de technologieontwikkeling evenwicht tussen de grondrechten op vrijheid en veiligheid? En respecteert de technologieontwikkeling de menselijke waardigheid van burgers zowel als soldaten? (Dus geen menselijke vechtmachines of oorlog tussen mensen en robots.)

Ik hoop dat deze criteria bijdragen aan de dialoog over de ontwikkeling van nanotechnologie en uiteindelijk een rechtvaardige wereldvrede.

De auteur is directeur van een adviesbureau over technologie en samenleving en actief in de vredesbeweging. Ze werkt aan een proefschrift over nanotechnologie en ethiek aan de Radboud Universiteit Nijmegen.