De achttiende-eeuwse econoom Adam Smith schreef niet alleen over de vrije markt, maar ook over rechtvaardigheid en aandacht voor de publieke zaak, laat Kievit zien. Ahold heeft zijn boekhouding niet op orde. Blijkbaar lette het bedrijf toch even niet op ’de kleintjes’. Hoewel ook in de supermarktsector 500 miljoen euro op een begroting van ruim 72 miljard geen kleinigheid is! Men moet het verdienen met veel transacties en marges van dubbeltjes en soms centen. Buitenlandse vestigingen, zoals bij Ahold het Amerikaanse US Foodservice, waren aangekocht in het grote spel met de knikkers, maar rapporteerden niet op de gewenste wijze. Dit ontglipte aan de aandacht van het topmanagement en de accountants.

Beursaffaires als met Ahold en vorig jaar met het Amerikaanse nutsvoorzieningenbedrijf Enron veroorzaken forse inbreuken op het vertrouwen van de belegger in de kapitaalmarkt. Is die markt nog wel de juiste graadmeter voor het vertrouwen in de economie? Loopt het meedogenloze kapitalisme op een einde door de onzorgvuldigheid van niet-transparant functionerende topbestuurders? En heeft Adam Smith uiteindelijk toch ongelijk met zijn uitspraak dat de onzichtbare hand in de markt een optimale marktprijs garandeert?

Aandelen houden
De Angelsaksische benadering in het bedrijfsleven, die vanuit Amerika overwaaide, richtte zich op het realiseren van een zo groot mogelijke aandeelhouderswaarde. In de VS was het neusje van de kapitalistische zalm te vinden. Maar de aanname dat alleen de prijs van het aandeel de belangrijkste graadmeter is voor een goede bedrijfsvoering, viel na de recente gebeurtenissen zwaar door de mand.

Vorig jaar was er het beursschandaal met het Amerikaanse Enron in Texas en later met het telecombedrijf Worldcom, vanwege fraude in de boekhouding. En recent kreeg Nederland zijn affaire, doordat bij Ahold op zijn minst door onzorgvuldigheid de boeken niet in orde bleken. En dientengevolge de beurskoers niet de juistheid aangaf van de gezondheid van ’s lands grootste kruidenier, waarbij het topmanagement dit ’kleintje’ blijkbaar had gemist.

Zijn de beleggers slachtoffers geworden van het ”blind vertrouwen” op de marktwaardering van het volksaandeel? Door de agressieve vermarkting van de producten, het opstuwen van de ondernemingsgroei en het publiceren van agressieve groeicijfers joeg men ook bij Ahold via het model van klassieke aandeelhouderswaarde de koers op. Aandeelhouders híélden vroeger de aandelen in hun bezit, zoals het woord zegt: aandelen houden. Maar met de huidige elektronische beurzen en mensen die achter hun pc via internet om 12.00 uur aandelen kopen en ze om 16.00 uur weer verkopen met enige winst, is weinig meer over van die oorspronkelijke betekenis.

Deze simpele gerichtheid op een zo hoog mogelijke aandeelhouderswaarde draagt bij aan het gevoel van een ”meedogenloos kapitalisme” en komt juist naar voren bij dergelijke drama’s. Faalt dus die liberale vrije markt?

Adam Smith
De achttiende-eeuwse Britse filosoof en econoom Adam Smith wordt gezien als de vader van de moderne economie. Hij schreef in 1776 het boek ”Wealth of Nations”, waarin hij een lans brak voor het vrijemarktmechanisme. Hij droeg verder belangrijk bij aan de economische wetenschappen door te wijzen op het belang van arbeidsdeling en specialisatie, maar ook op de rol van de overheid in de economie! Zijn gedachtegoed is onlosmakelijk verbonden met de liberale economische filosofie. De markt zorgt via een ”onzichtbare hand” dat het resultaat van de eigen belangen van elke persoon gezamenlijk het hoogste maatschappelijke resultaat oplevert. Hoe minder bemoeienis van de staat, hoe beter - het levert een optimaal evenwicht en een maximale waarde op. Deze toegevoegde waarde wordt uitgedrukt in zogeheten ”marginaal nut”.

Dit nutsdenken is diep ingeburgerd in onze maatschappij. Men wil zo goedkoop mogelijk het pakje boter kopen in de supermarkt, maar tegelijkertijd ook het hoogste rendement op de aandelen die men via de beurs in dezelfde supermarktketen heeft gekocht, danwel per zegeltjes bijeen heeft gespaard. Ahold was en is een volksaandeel. Bij Enron belegden de werknemers zelfs hun pensioenvoorzieningsgeld in aandelen Enron, die men dus ook in één klap zag wegglijden. Door de beursdrama’s van de afgelopen tijd zwelt de roep om overheidstoezicht via de Autoriteit Financiële Markten (AFM) weer aan.

Top en werkvloer
Om de problemen binnen het als meedogenloos ervaren kapitalisme het hoofd te bieden is de toekomst niet aan de onzichtbare hand van Adam Smith, maar aan zichtbare, weldenkende burgers die zich gevoed weten door conservatieve religieuze en morele tegenkrachten. Met de recente problemen is dus een herbronning noodzakelijk voor de geseculariseerde mens om zijn beperkingen te kennen en zijn ongebreideldheid in te tomen.

Eigenschappen als helderheid, openheid, transparantie en eerlijkheid, samen met concrete motieven van burgers, consumenten en producenten, zijn juist essentiële elementen van de vrije markt; helaas functioneren deze vaak niet zoals ze -zeker ook volgens Adam Smith- zouden moeten functioneren.

Een open bedrijfscultuur, invoelingsvermogen voor klanten en geluiden van de werkvloer, en levenswijsheid van het management om een juiste samenhang te scheppen in de cultuurx tussen de bedrijfsonderdelen zijn van eminent belang. Wanneer deze ontbreken, is het niet verwonderlijk dat de top van het bedrijf in een ”waan van de macht” raakt. Men stijgt al hoger ten top en wordt zich pas weer bewust van de bodem als men niet al te zachtzinnig daarop belandt.

De Dow Jones- en AEX -index bepalen namelijk niet het bedrijfsresultaat, maar de interacties tussen de diverse belanghebbenden zoals klanten, werknemers en leveranciers bij de onderneming. Dit wordt benadrukt in het bedrijfskundige Rijnlandse model. Het grote spel met de knikkers, met de aan- en verkoop van bedrijven in een groot internationaal conglomeraat van ondernemingen zoals dat ook bij Ahold het geval was, staat ver af van de kernactiviteiten om de klant tegen een concurrerende prijs het kwalitatief goede pak koffie en onsje kaas te verkopen.

Waarden
In het Westen is een samenleving ontstaan die de concurrentie in moreel aanvaardbare en wettige banen leidt door middel van een democratische staatsstructuur. Kuyper schreef in 1898 in zijn derde Stone-lezing over ”Het Calvinisme en de staatkunde” dat een staat met regels noodzakelijk is om de zonde te beteugelen. Deze maatschappelijke structuur is een neerslag van vele eeuwen, waarin de collectieve zeden zijn afgeleid van Joods-christelijke zeden, nauw verbonden met het gebruik van principes van het Romeinse recht.

Dit gaf een zekere mate van bescherming tegen uitwassen. Maar de huidige secularisering en de globalisering van het kapitalisme hollen traditionele waardesystemen uit.

Men vergeet veelal dat het maatschappelijk systeem gebaseerd op de vrije markt ook waarden als menselijkheid, rechtvaardigheid, zorg en aandacht voor de publieke zaak van Smith heeft meegekregen. Hij schreef hiertoe al eerder in 1759 ”The Theory of Moral Sentiments”. In dit boek gaat het over ethiek en de menselijke natuur. Volgens Smith worden mensen geboren met een moreel gevoel, een geweten, dat een product is van de natuur in de mens en niet van het verstand. Dat het calvinisme een andere morele visie heeft op de markt, moraliteit en economie is helder. Het kapitalisme is wel degelijk ook gebaseerd op belangrijke normen en waarden. Immers, het optimale nut komt alleen tot stand wanneer men opereert binnen effectieve rechtssystemen en ethische gedragsregels van personen en instituties.

Beste rendement
De huidige problemen zijn daarom geen uitwassen of excessen van het vrijemarktsysteem: dit systeem heeft juist niet goed gefunctioneerd door onzorgvuldigheid, nalatigheid of zelfs corruptie.

Smith streed tegen de overheidsbescherming van de handelsrelaties in zijn dagen, tegen monopolievorming, machtsconcentratie en -misbruik. Hij was wel voor overheidsbemoeienis wanneer het ging om armoedevermindering. Hij had ook niets tegen hoge beloningen, maar wel tegen hoge winsten en hij was voorstander van progressieve belastingen.

Er lijkt een kentering in ondernemend Nederland te ontstaan. Het is al niet zo modern meer om te spreken over ”shareholdersvalue”, alleen aandacht voor een maximale beurskoers. In maatschappelijk verantwoord ondernemen komt aandacht voor product, klant en werknemer weer nadrukkelijker naar voren. Dat geeft op lange termijn het beste rendement, ook voor de aandeelhouder.

De auteur is econoom en werkzaam in de it-sector.