Als de kredietcrisis één ding duidelijk heeft gemaakt, dan is het wel dat het buitengewoon gevaarlijk kan zijn om ondernemers zomaar op hun woord te geloven. Wie had gedacht dat Bernard Madoff maar liefst 50 miljard dollar kon laten verdwijnen, alvorens het spoor van ellende dat hij aanrichtte boven tafel kwam?Toch staat deze casus niet op zichzelf. Er zijn talloze voorbeelden van ondernemers die hun succes bouwden op bedrog. Het is terecht dat politici daarom oproepen tot actie om normbesef en integriteit in het bedrijfsleven te bevorderen. Maar, intussen, wie vertrouwt nog de politici? Wat deden bijvoorbeeld al die VVD’ers bij de DSB Bank? Zijn niet juist politici aartsleugenaars?

Dat lijkt een boude conclusie. Maar de Amerikaanse filosofe Hannah Arendt laat in haar essay ”Lying in Politics” (gepubliceerd in de bundel ”Crises of the Republic”) zien dat daar goede gronden voor zijn. Betrouwbaarheid is geen politieke deugd, stelt zij. Waarheid en eigen visie liggen vaak niet in elkaars verlengde.

Overtuigen

Een eerste reden is dat politici een visie over de toekomst hebben en de wereld dienovereenkomstig willen veranderen. Zij hebben de mentale vaardigheid zich los te maken van de gegeven werkelijkheid en een andere werkelijkheid daarvoor in de plaats te stellen. Maar om deze verbeelding tot leven te wekken, moeten politici ook hun publiek overtuigen van hun visie. Waarheid en visie liggen echter vaak niet in elkaars verlengde. Een politicus die effectieve invloed wil uitoefenen, zal daarom alleen die feiten communiceren die passen in de eigen visie.

Een tweede reden is dat politici zich laten voorlichten door politieke adviseurs die plannen en modellen gebruiken die de politiek sturing geven. In tegenstelling tot wetenschappers hebben zij niet het geduld en de tijd om te toetsen of deze modellen ook realiteitsgehalte hebben. Het is dan veel makkelijker om de feiten aan te passen aan het model dan omgekeerd.

Een laatste reden die Hannah Arendt opvoert, is dat politici het gevaar lopen slachtoffer te worden van zelfmisleiding. Want de psychologie leert dat om een visie overtuigend te kunnen brengen, men daar zelf ook rotsvast van overtuigd moet zijn. Op zich is dat heel positief en noodzakelijk, omdat het de kracht biedt om de werkelijkheid ook echt te veranderen. En als de vonk overslaat en het publiek de visie omarmt, dan wordt het erg moeilijk om feiten die deze weerspreken te willen zien, laat staan open te communiceren.

Onze stelling is dat deze mechanismen ook werkzaam zijn in het bedrijfsleven. Allereerst beschikken ook ondernemers over de vaardigheid om visionaire beelden te creëren over de toekomst en over de wil om de werkelijkheid dienovereenkomstig te veranderen. Een nieuw product is verbeelding in actie. Om nieuwe ideeën commercieel succesvol te maken, worden er heel bewust beelden gecreëerd om klanten en medewerkers aan het bedrijf te binden.

Onwelkome feiten hebben de potentie om deze beelden te verstoren, en een bedrijf zal er alles aan doen om dit tegen te gaan. Wie herinnert zich niet de jarenlange pogingen van Philip Morris om onderzoeksgegevens over de schadelijke effecten van roken onder het vloerkleed te vegen?

Dynamiek

In de tweede plaats maken ook leiders in het bedrijfs­leven steeds meer gebruik van strategische meerjarenplannen om hun organisatie sturing te geven. Als een ondernemer zijn hele gewicht op een bepaald plan zet, maar de veronderstellingen waarop het plan berust ondeugdelijk blijken, is het verleidelijk om de realiteit aan te passen aan het plan.

Tot slot, ook ondernemers blijven vaak in het bedrijfsplan geloven als de feiten de realiteit steeds verder ondergraven. Dat is vaak ook juist hun kracht. Maar het betekent wel dat buitenstaanders altijd op de hoede moeten zijn en de gecommuniceerde ‘feiten’ met een korrel zout moeten nemen.

De les van de politieke analyse van Hannah Arendt is niet dat politici en ondernemers van nature leugenachtiger zijn dan anderen. Het cruciale punt is dat de noodzakelijke dynamiek van het politieke proces en het ondernemen hen wel meer dan anderen ertoe verleidt de waarheid te mengen met halve waarheden of hele leugens. Vooral als er veel op het spel staat.

Het is daarom terecht dat in het maatschappelijk debat naar middelen wordt gezocht om leidinggevenden vooraf extra te wapenen tegen deze verleiding. Maar tegelijkertijd is het zaak dat wij ons realiseren dat de spanning altijd zal blijven bestaan. Burgers en consumenten dienen daarom met de hulp van onafhankelijke media ook altijd zelf alert te blijven, zodat zij geen burgers onder een tweede Berlusconi of klanten van een volgende Dirk Scheringa worden.

Piet Eenkhoorn is ondernemer en filosoof. Johan Graafland is hoogleraar economie, onder­neming en ethiek aan de Universiteit van Tilburg.

www.mejudice.nl voor een uitgebreidere versie van dit artikel.