Hoe is het om te leven in een totalitaire samenleving? Op die vraag zijn wel wat antwoorden te geven. In een dergelijke samenleving wil de overheid in hoge mate grip hebben op burgers. Vrijheid is een schaars goed, bewegingsruimte is beperkt. Persoonlijke opvattingen en ideeën vallen onder het werkterrein van de overheid: wie gezagsondermijnende ideeën koestert, mag hopen dat de geheime dienst er geen lucht van krijgt. Belangrijk is ook dat totalitaire regimes er veelal een staatsideologie op na houden. In het communisme stond en staat het heil van het volk centraal, dat iedereen verplicht is na te streven – ook als dat slachtoffers kost.Dit alles weten we uit de boekjes en uit de verhalen die decennialang circuleerden over de wereld achter het IJzeren Gordijn. Maar denken dat je die vreemde wereld wel snapt, trekt een sluier over de ware historische werkelijkheid. Die bestaat juist uit dagelijkse ervaringen en gevoelens van mensen, in hun gewone omstandigheden. Het lijkt erop dat daarmee het genre van de roman geschikt is om lezers van vandaag te laten proeven hoe het was om burger te zijn van de wereld van het Oostblok en specifiek van de DDR. Het werk van de onlangs met de Nobelprijs bekroonde Herta Müller is er een voorbeeld van.

Ingo Schulze

In Duitsland verschenen sinds de Wende tal van romans die de revolutie van 1989 van binnenuit pogen te schetsen. Erich Loest bijvoorbeeld schreef een roman waarin de rol van de kerken prominent naar voren komt (”Het wonder van Leipzig”, Nederlandse vertaling 2003). Maar dit boek schiet tekort als het gaat om artistieke kracht. Dat geldt ook voor andere romans die rond de Wende gesitueerd zijn.

Pas in 2005 verscheen een roman die brede waardering kreeg: ”Nieuwe Levens” van Ingo Schulze. Hierin schrijft een Oost-Duitse theaterman brieven aan diverse mensen, waarin hij vertelt over zijn leven, ervaringen en ambities. Zijn kunstzinnige idealen laat hij uiteindelijk varen voor de voordelen van de kapitalistische zakenwereld.

Ingo Schulze publiceerde recent een nieuwe roman: ”Adam en Evelyn”. Hierin blijkt dat de thematiek van Oost en West hem nog altijd boeit. De roman bestaat hoofdzakelijk uit dialogen tussen twee geliefden. Zij krijgen de kans naar het Westen te gaan: de Oostenrijks-Hongaarse grens is zojuist geopend. De grote vraag voor hen luidt: gaan we inderdaad naar het Westen, waar talrijke perspectieven wenken van welvaart en carrière? Of blijven we de DDR trouw en kiezen we voor de vertrouwdheid van het eigen land?

Een typerende vraag, die duidelijk maakt hoezeer in de ogen van DDR-burgers het Westen niet alléén het oord van vrijheid en geluk was. Het Westen stond vooral symbool voor decadentie, ontsporing en verkilling. Het kapitalisme zou het slechtste in mensen wakker maken. Ook vandaag nog vallen dergelijke geluiden te horen. Niet vreemd, als je bedenkt dat de relatieve welvaart in het voormalige Oost-Duitsland plaatsgemaakt heeft voor leegstand, armoede en werkeloosheid. De roman van Schulze maakt de vragen rond deze thema’s levend in het persoonlijk perspectief van zijn twee verhaalfiguren.

Onherbergzaamheid

Schulzes roman ”Nieuwe Levens” is kansrijk om ooit als dé Wenderoman beschouwd te worden. Maar er is sinds 2008 zware concurrentie van de roman ”De Toren”, geschreven door Uwe Tellkamp (1968). Dit boek werd afgelopen najaar in een Nederlandse vertaling uitgegeven en net als in Duitsland overal toegejuicht.

”De Toren” is een lijvige roman – een eigenschap die het boek deelt met ”Nieuwe Levens” van Schulze. In het verhaal schetst Tellkamp zeven jaren van ontwikkeling van zijn hoofdpersoon Christian. Deze Christian maakt kennis met de keiharde werkelijkheid: niet alleen vanwege de beperkte vrijheid in de DDR, ook vanwege de eindigheid en onherbergzaamheid van het bestaan überhaupt. Zijn vader speelt daarin een sleutelrol, terwijl zijn oom Meno hem de hand probeert te reiken.

Christian koestert aanvankelijk kritische ideeën: de wereld moet anders, meent hij in jeugdige overmoed. Deze gevoelens raakt hij kwijt als hij in het leger terechtkomt: de hardste leerschool in zijn bestaan. Daar vindt hij een vorm van berusting, die ver verwijderd is van geluk. Het is eerder een staat van uitgeblustheid, dan het vinden van vrede met zijn bestaan.

Schrijvers en dichters

Intussen focust Tellkamp niet alleen op Christian. Hij laat een koor aan stemmen aan het woord: familie, vrienden, tegenstanders, functionarissen. Via oom Meno kiest Tellkamp voor een perspectief op de wereld van schrijvers en dichters.

Je zou zeggen dat juist schrijvers met hun sterke hang naar vrijheid het slecht naar de zin zouden hebben in een totalitair land. Maar dat blijkt in elk geval voor een deel anders te liggen. Schrijvers stonden in hoog aanzien. Wie zich op de juiste wijze aanpaste aan de DDR-cultuur, had een mooi plekje in de hiërarchie van de samenleving. Maar welke prijs moest je ervoor betalen?

Oom Meno zelf voert de regels van de censuur uit als uitgever en past zich dus aan – maar beseft ook hoezeer hij iets van zichzelf kwijtraakt. Over de dilemma’s van verzet en aanpassing wordt in deze roman druk gediscussieerd. Duidelijk is wel dat het leven in een totalitaire samenleving menselijke verhoudingen sterk beïnvloedt en een voedingsbodem vormt voor wantrouwen en bedrog. De Stasi –de geheime dienst– voer er wel bij.

Tellkamps roman is doortrokken van een ondergangsstemming. De roman speelt in de jaren tachtig: de ontmanteling van het DDR-systeem is onafwendbaar. Maar die afsluiting van veertig jaar DDR vormt niet het vreugdevolle aanbreken van een nieuw tijdperk. De heerlijke nieuwe wereld die het communisme en het socialisme beloofden, bleek er niet te komen – ook niet als resultaat van het kapitalisme. Dat is een les voor mensen van Oost én West.

N.a.v. ”De Toren. Verhaal uit een verzonken land”, door Uwe Tellkamp; uitg. de Arbeiderspers, Amsterdam, 2009; ISBN 978 90 295 7193 7; 852 blz.; € 34,95;”Adam en Evelyn”, door Ingo Schulze; uitg. Meulenhoff, Amsterdam, 2009; ISBN 978 90 290 8475 6; 304 blz.; € 19,89.