”In Amerika”
Auteur: Susan Sontag
Uitgeverij: De Bezige Bij
Amsterdam, 2001
ISBN 90 234 6212 2
Pagina’s: 384
Prijs: € 27,05 ƒ 59,50).De naam Susan Sontag zegt me, alle schitterende aanbevelingen ten spijt, tot nu toe niets. „Sontag is tijdloos. Ze is een literaire grande dame, wier werk desondanks jong is gebleven”, roemt The Observer. Vijfendertig jaar terug publiceerde ze haar eerste essaybundel al. Haar laatste roman ”In Amerika” is bekroond met de National Book Award in 2000, de belangrijkste literaire prijs in de Verenigde Staten. Dat maakt wel benieuwd.

Susan Sontag zegt in haar verantwoording dat de roman is geïnspireerd op de levensgeschiedenis van Helena Modrzejewska, de meest gevierde actrice van Polen. Vergezeld van haar echtgenoot Graaf Karol Chlapowski, haar vijftienjarige zoon Rudolf, een journalist, de toekomstige auteur van ”Quo Vadis” –Henryk Sienkiewicz!– en een aantal vrienden, trekt zij in 1876 naar Amerika. Ze verblijft korte tijd anoniem in Californië en beleeft vervolgens een glorieuze carrière op het Amerikaanse toneel. Uit boeken en artikelen over deze vrouw haalt Susan Sontag materiaal voor haar boek om vervolgens alle hiaten te vullen met haar eigen fantasie en verbeelding.

Al (en alleen) in het eerste hoofdstuk is de schrijfster als ikfiguur aanwezig. Ze heeft zich op eigen initiatief bij het gezelschap van de Poolse actrice gevoegd, maar is vanwege de taalbarrière niet in staat de conversatie te volgen. Meteen ’herschrijft’ ze dan ook de geschiedenis door de hoofdfiguren haar eigen namen te geven. Ze raadt naar de positie van de desbetreffende personen en geeft hun bijpassende namen. Ik vind zo’n tussenkomst van een schrijver als ikpersoon geen sterk staaltje. Het is zo’n opgelegd mechanisme en het werkelijkheidsgehalte is niet hoog als ze toevallig steeds maar weer goed raadt naar de positie en de beroepen van de leden van het gezelschap.

Het verhaal is in het kort zo: Maryna (zo wordt de Poolse actrice door Susan Sontag genoemd) is van Poolse afkomst. Haar jeugd is er een vol verwikkelingen. Afkomstig uit een gezin van tien kinderen, trouwt ze op 16-jarige leeftijd met een man die 27 jaar ouder is. Hij stimuleert haar in haar carrière, maar verwaarloost haar verder en de relatie loopt dan ook stuk. Ze is intussen een veelgeroemd actrice met een talrijke schare van bewonderaars om zich heen. Nieuwe relaties worden aangegaan en naast het contact met haar intiemste vriend onderhoudt ze nog allerlei contacten van verschillende soort. Uit verveling en verlangen naar een nieuw leven wenst ze naar Amerika te vertrekken. Alle dichtstbijstaanden gaan met haar mee. Na een soort retraite van drie maanden in Amerika, waarin ze tijdelijk afstand van de hele praalwereld neemt, beleeft ze een come-back in de theaterwereld. Haar succes in Amerika overtreft dat in Polen.

Ergens snap ik het succes van deze roman in Amerika wel. Het is chauvinistisch gezien toch wel een beetje de herhaling van de successtory van Amerika. De roman speelt zich af in de eeuw waarin „de machine, net een soort stekelvarken, die inktletters op blanco papier drukt, een kistje dat de menselijke stem door een elektriciteitskabel verstuurt”, enzovoort, uitgevonden worden en Amerika geweldige sprongen voorwaarts maakt. Bovendien wordt er een stuk cultuur in beschreven, waarin de hele beeldcultuur nog lang niet ’in beeld’ is en alle acteurswerk nog lijfelijk bezocht moest worden. Daarnaast staan er passages in de roman, waarin het innerlijk van de hoofdpersoon opengelegd wordt en bepaalde visies helder verwoord worden. Ik noem twee voorbeelden. Op een gegeven moment zegt Maryna: „Het is voor een vrouw moeilijker (dan voor een man, WW) een leven te willen leiden dat afwijkt van het leven dat haar is opgelegd.” Of: „Het gaat bij acteren niet om oprechtheid. Het gaat zelfs niet om gevoelens, dat is een illusie. Het gaat om schijn.”

Juist die schijnwereld waarin Maryna dan weer succes beleeft en dan weer verwikkeld is in een tijdelijk opbloeiende relatie met iemand anders dan haar eigen man, boeit me niet zo. Het duurt allemaal te lang. De steeds maar weer verschijnende brieven aan en van achtergebleven dierbaren vervelen op den duur. En de manier waarop de schrijfster God tekent, vind ik afstotend. Ze maakt op pagina 62 een vergelijking met de toneelwereld: „Talloze seizoenen heeft Hij in een keur van ouderwetse kostuums zijn opwachting gemaakt en vele tragedies en een stuk of wat komedies bezield; veelvormig –zij het meestal in mannelijke rollen– en altijd groots, imponerend, heeft Hij de laatste tijd een aantal slechte recensies gekregen, maar niet genoeg slechte recensies, nog niet, om de voorstelling af te gelasten. Zijn dierbare, vertrouwde naam parelt als altijd op ieders lippen.” Om vervolgens op een paar andere plaatsen Zijn naam weer te misbruiken.

Daarom heeft dit boek bij mij geen plaatsje veroverd. De hoofdpersoon Maryna haalt bij lange na het niveau van Emma Bovary en Jane Eyre niet.