De Britse historicus Jonathan Phillips schrok toen hij na de aanslagen van september 2001 de Amerikaanse president hoorde. „Ik dacht: „Oh nee, wat zegt hij nu.” Als Bush meer kennis van het Midden-Oosten had gehad, zou hij nooit het woord kruistocht in de mond hebben genomen.”Phillips weet bij de kruistochten waar hij het over heeft. Na enkele academische titels heeft hij met ”In naam van God” een boek voor een breed publiek geschreven, zoals hij zelf zegt. „Ik houd ervan boeken met voetnoten te schrijven, ik houd van archiefonderzoek, maar ik wil ook dat mensen lezen wat ik schrijf.”

”In naam van God” is dus geen handboek geworden, maar een prima leesbaar overzichtswerk van de kruistochten. Phillips’ beschrijving beperkt zich niet tot de middeleeuwen. „Daarna waren de kruistochten inderdaad voorbij, maar de gedachte eraan is levend gebleven. Kijk maar naar de talloze actiecomités. Het ene voert een kruistocht tegen dierenleed, het andere een kruistocht tegen de een of andere vorm van ongelijkheid en zo gaat het maar door. Die hebben in feite niets meer te maken met de eigenlijke kruistochten.”

Want daarbij ging het om de bevrijding van het Heilige Land van de moslims?

„Paus Urbanus II riep op tot een gewapende pelgrimstocht onder de banier van het heilige kruis. De aanleiding hiervoor was het verzoek van de Byzantijnse keizer Alexius I om 400 gewapende ridders.”

Urbanus richtte in 1095 zijn verzoek tot de ridders van Frankrijk, maar vooral het gewone volk reageerde enthousiast. Wat is daarvan de reden?

„Degenen die zouden gaan vechten in Palestina werd vergeving van zonden in het vooruitzicht gesteld. Dat was nieuw en het was zo’n mooi aanbod dat iedereen erin wilde delen. Het gebeurde dus dat ook minder geschikte mensen meegingen, zoals oude mannen, vrouwen en kinderen.”

Met als gevolg dat van de 60.000 mensen die aan de oproep gehoor gaven slechts 20.000 het Heilige Land bereikten.

„Dat kwam vooral door de ziekten die de mensen onderweg opliepen. In een oorlog komen er altijd meer mensen om door ziekten dan door toedoen van de vijand.”

De kruisvaarders wisten Jeruzalem in 1100 te veroveren. Tot 1187 zou de stad in het bezit zijn van de kruisridders. Zij werden verslagen door Saladin. Deze Saladin moet een opmerkelijk figuur zijn geweest als je ziet hoe hij later door veel leiders uit het Midden-Oosten als voorbeeld wordt gezien.

„Saladin was de man die Jeruzalem heroverde op de christenen. Toch wist hij ook bij de kruisvaarders respect af te dwingen. Als er in de middeleeuwen over moslims wordt geschreven is dat vaak in negatieve zin. Moslims zijn lui en smerig, was de gedachte. Voor Saladin bestond echter bewondering. Hij hielp pelgrims, herenigde vrouwen met hun baby’s en gaf zijn grote tegenstander Richard Leeuwenhart een nieuw paard toen het oude in de strijd was omgekomen. Als er in de dertiende eeuw in het Westen een boek over ridders wordt geschreven, wordt Saladin als het grote voorbeeld opgevoerd.”

Dan ligt het ook voor de hand dat hij tot op de dag van vandaag door Arabische en islamitische leiders als lichtend voorbeeld wordt opgevoerd.

„Dat gebeurt te pas en te onpas. De Egyptische president Nasser kwam in 1958 aan het hoofd te staan van de Verenigde Arabische Republiek, een confederatie van Syrië en Egypte – dezelfde landen waarover Saladin had geheerst. In zijn redes refereerde hij geregeld aan zijn illustere voorganger. Hij liet zelfs het leven van Saladin verfilmen.

De Syrische president Assad had zijn werkkamer opgesierd met een enorm schilderij van Saladins overwinning bij Hattim, een plaats in de buurt van Tiberias. Overal in het land plaatste hij grote standbeelden van zichzelf en van Saladin. Hij plaatste zich ook op één lijn met hem. Net als Saladin zou hij het Westen verslaan.

De Iraakse president Saddam Hussein omarmde Saladin eveneens. Hij gebruikte het gegeven dat hij en Saladin in Tikrit waren geboren. Saddam ging er vanzelfsprekend aan voorbij dat Saladin van Koerdische komaf was, de bevolkingsgroep die hij juist vervolgde.”

Bush greep terug op de kruistochten, leiders in het Midden-Oosten doen het. Is dat door de eeuwen heen altijd gebeurd?

„In het Europa van na de Reformatie werden de kruistochten naar een ver en fout verleden verwezen. Met de komst van het protestantisme werd het oordeel over de rooms-katholieke heilige oorlog steeds harder. Het mislukken van de meeste kruistochten maakte de beweging tot een zeer gewild mikpunt van spot.

In de negentiende eeuw doken de kruistochten weer op. Ze vormden een rijke bron van idealen en beelden die men op actuele gebeurtenissen kon plakken. De koloniale expansie naar Noord-Afrika en het Midden-Oosten en het groeiend nationalisme vormden een vruchtbare bodem voor de herleving van een vorm van de kruisvaardersmentaliteit.

De negentiende-eeuwse veroveringen, de opkomst van de romantiek en de prikkel van een toenemende belangstelling voor de cultuur van het Oosten gaven aan de kruisvaardersidee –of een aftreksel daarvan– een belang dat zij eeuwen niet had gehad.”

U schrijft dat de kruistochten achter de rug zijn. Toch wordt er keer op keer aan gerefereerd. Hoe verklaart u dat?

„Wat zich afspeelde op de vele oorlogstonelen en vele miljoenen mensen raakte, heeft zich in het bewustzijn van het christelijke Westen en het islamitische Midden-Oosten genesteld. Feitelijk zijn de kruistochten voorbij. Wat overbleef, is een enorme rijkdom aan terminologie, sentimenten en symbolen.”

En dat is niet ongevaarlijk?

„Van Churchill is de uitspraak: „Hoe verder je terugkijkt, hoe meer je vooruit kunt zien.” De schaduwen van het verleden kunnen ons leiden en voor ons als waarschuwingen dienen. Om een ramp te voorkomen moeten alle partijen met grote zorg met die schaduwen omgaan.”

Mede n.a.v. ”In naam van God. Een nieuwe geschiedenis van de kruistochten”, door Jonathan Phillips; uitg. Nieuw Amsterdam, Amsterdam, 2009; ISBN 978 90 782 3005 2; 464 blz.; € 29,95.