”Zwijgen”
Auteur: Joshua Sobol, uitg. Byblos, Amsterdam, 2002
ISBN 90 584 7018 0
Pagina’s: 272
Prijs: € 22,20. Een oude man schrijft. Voor het eerst in zijn leven verbreekt hij het zwijgen. In een explosie van taal vertelt hij zijn verhaal. Dat gebeurt in de roman ”Zwijgen” van de Israëlische auteur Joshua Sobol. Een intrigerend boek dat hoge eisen aan de lezer stelt.

„Welbeschouwd ben ik nooit kind geweest”, schrijft de oude man aan het begin van zijn verhaal. Zijn kindzijn duurde acht dagen. Op de dag van zijn besnijdenis besloot hij voor altijd te zwijgen. De glanzende gezichten boven hem, bijna wellustig om de pijn die hij zal gaan lijden, en de plotselinge komst van ’de schrijver’ in het huis die uitroept dat de oorlog is begonnen -„Duitsland is Polen binnengevallen”- zetten een slot op de mond van de baby. Hij kan het achteraf niet verklaren. Maar hij weet het: hij zal nooit meer zijn mond opendoen. „Ik voelde dat er iets verschrikkelijks gebeurde en dat de wereld en het leven van de mensen die om me heen stonden, nooit meer zouden zijn wat ze tot nu toe geweest waren. (…) De onschuld verdween uit mijn leven, de lichtheid en de vreugde; een droevige zware ernst daalde op mij neer.”

Een bizar gegeven, dat toch niet helemaal onbekend is in de literatuur. Kinderen… Ze kijken op naar de volwassenen. Alsof ze in hen hun ’heil’ kunnen vinden. Tegelijkertijd vraag je je soms bang af wat kinderen wel niet moeten denken van de wereld die door dezelfde volwassenen gemaakt wordt. De Duitse auteur Erich Kästner zei in dit verband eens: „Weer te worden als kinderen is een onbeantwoordbare eis, maar we kunnen proberen te voorkomen dat kinderen worden als wij.”

En wat doet het jochie Oskar in ”Der Blechtrommel” van Günter Grass, als op driejarige leeftijd zijn trommel wordt afgepakt? Hij verliest zijn kindzijn als hij zijn enige wapen tegen de wrede volwassen wereld in stelling brengt: zijn stem. Als hij zijn stem verheft en gilt, springt al het glas om hem heen in duizend scherven uiteen. Het gillen geeft Oskar een gevoel van onafhankelijkheid, van vrijheid.

Stervende vader
Terug naar Joshua Sobol. Helemaal aan het eind herinnert de hoofdpersoon, de oude man die is gaan schrijven, hoe hij afscheid genomen heeft van zijn stervende vader. Op dat moment komen de volgende woorden in hem op: Wij zijn vrij. „Toen ik duidelijk wist dat dat precies de woorden waren die ik hem wilde zeggen, die ik hem mijn hele leven al had willen zeggen, bukte ik en boog me over hem heen, raakte zijn voorhoofd aan en…” Maar hij spreekt ze niet uit. Het laatste woord van zijn stervende vader is: „Zwijg.”

In zijn zwijgen heeft de oude man zich altijd vrij gevoeld. Alleen het mooie meisje Noga heeft hem er bijna toe verleid om te gaan spreken. Maar zij koos voor een andere jongen en de ikfiguur is meer dan ooit vastbesloten om te zwijgen. Hij kopieert slechts woorden. De woorden van de schrijver die aan zijn roman ”Het verboden dorp” werkt en wiens manuscript de ikfiguur in het net overschrijft.

Waarom komt een hoogbejaarde grijsaard die in een ver verleden besloten heeft om altijd te blijven zwijgen, er dan toe om dat zwijgen te verbreken? Omdat het niet vergeten mag worden. „In de loop der jaren heeft de vraag van het begrip van de taal en het vergeten ervan me erg beziggehouden, zoals die me juist in deze dagen bezighoudt, nu ik het begin van het proces van het verlies ervan voel. Want dagelijks ben ik bij mezelf getuige van het verlies van woorden. Dat is een van de redenen waarom ik heb besloten de dingen die al die jaren in mij zijn geweest, op schrift te stellen.”

Wanneer de ikpersoon eenmaal dat besluit genomen heeft, is hij niet meer te stuiten. „Nu, aan het eind van mijn levensdagen, zijn al mijn doden opgestaan om mijn zwijgen op mij te wreken. De verschrikkelijke noodzaak om tegen iemand te spreken, tegen wie dan ook, neemt steeds vaker bezit van me, en ik doe net alsof ik van de duivel bezeten ben.” Wat eerst een wapen was en macht gaf, het zwijgen, wordt nu een schuld en die geeft de pen van de bejaarde hoofdpersoon vleugeltjes. Een ware explosie van woorden, van gedachten, van herinneringen daalt op de lezer neer en maakt hem ademloos. Dat is tegelijkertijd de kracht en de zwakte van deze roman ”Zwijgen”.

Irritaties
Sobol schetst ons in die taalexplosie een beeld van veertig jaar Israël zoals we dat niet eerder gezien hebben. Want in dat beeld vervagen de grote wapenfeiten van -alweer- een oorlog tussen Arabieren en Israëli. In het beeld dat Joshua Sobol ons aanreikt, zijn het de kleine dingen die ertoe doen. De eigenaardigheden van mensen. De roddels in een kibboets. De irritaties en de gein. De lusten -soms bijna pornografisch verwoord- en de lasten.

Tegelijk moet gezegd worden dat een lezer stevig op zijn stoel moet zitten om bestand te zijn tegen deze explosie van taal. Herinneringen buitelen over elkaar heen. Je hebt de ene associatie nog niet verwerkt of de volgende dient zich alweer aan. Sobol grossiert in volzinnen. Over een plot moet je niet zeuren in dit boek, die is er niet. Om als lezer overeind te blijven moet je je, paradoxaal genoeg, mee laten slepen in het woordengeweld. Wil je meer, wil je als lezer reproduceren en analyseren, dan heb je een zware dobber aan ”Zwijgen”.